– Bildiklərindən danış.
– Çox sağ olun, bu saat, qoyun yadıma salım.
Salman nəyi isə xatırlamağa çalışdı. Ümid onun çirkli köynəyinə, düyün yeri işıldayan qalstukuna, döş cibləri şişmiş pencəyinə baxdı. Salmanın təqaüdlə dolandığını yəqin etdi və çalışdı ki, onu çətinə salmasın. Bəlkə, elə doğrudan da çaşıb, imtahanın zəhmi ağırdır. Deyirlər, hətta imtahan adı gələndə Napoleon da titrəyirmiş.
– Tapşırılan əsərlərdən oxuduğun varmı?
– Bəli, müəllim, hamısını oxumuşam.
– Bir-ikisinin adını de…
– Birinin adı bu cürdür… qalın kitabdır. Bir az dayanın…
– Heç yerə getmirəm, fikirləş.
Salmanın alnında tər göründü. Ümid gözünü yayındırıb arxada oturan uşaqlara baxdı. Ani olaraq fikir ləşdi ki, görəsən, Salman qəbulda müsabiqədən necə keçib? Axı bir yerə beş ərizə var idi. Əgər öz gücü ilə daxil olubsa, bəs mənə niyə elə cavab vermir? İnanmıram ki, kiməsə rüşvət verə, axı vəziyyəti, deyəsən, yaman ağırdır? Bəlkə, kimsəsizin biridir? Bəlkə, əri əsgərlikdən qayıtmayan, cavan ikən dul qalmış və ömrünü-gününü yeganə balasına, ərinin yadigarına həsr etmiş yazıq bir ananın göz dikdiyi təkcə övladıdır?
– Yaxşı, bala, – Ümidin səsi daha da yumşaldı, uşaqlara elə gəldi ki, müəllim bu saat durub Salmanın başını sığallayacaq, – ürəyin istəyən mövzunu seç, danış.
Salman dəsmal çıxarıb tərini sildi. Bir-iki dəfə öskürdü. Ümid sevindi ki, deyəsən, tələbəsi özünə gəldi, indicə cavab verəcək, onun da qiymətini yazanda ürəyi ağrımayacaq. Qəribə xasiyyəti vardı. Bəzən yoldaşları, lap elə özü də özünü danlayırdı ki, niyə əziyyət çəkirsən, bilmir – "pis"ini yaz getsin, özün də papağını yan qoy, gəz. Elə gərək fikirləşəsən? Evə gəlirsən – əsəblərin gərgin, dindirəni acılayırsan, xəlvətə salıb dərman içirsən, gecə də gözünün yuxusu qaçır. Ya da bildi-bilmədi, hamısına qiymət yaz getsin. Tələbə də səndən razı qalsın, qohumları da. Dekan da razı qalsın, kafedra müdiri də, elə rektorluq da. Axı hamıya faiz lazımdır. Elə lap nazirlikdə də əvvəlcə mənimsəmə faizi ilə maraqlanırlar. İmtahanda səndən kəsilən olmasa, yaxşı müəllim kimi hər yerdə təriflənəcəksən. Oxumurlar, cəhənnəmə oxusunlar, dünyanı sən ha düzəltməyəcəksən? Bəsdir, az donkixotluq elə.
Ancaq birdən gözünün qabağına gətirirdi ki, onun savadsız buraxdığı tələbələr sabah yüz minlərlə uşağı şikəst edəcək. Əgər bütün müəllimlər tələbkarlıqdan əl çəksələr, bizim axırımız nə olar? Adam gərək təkcə özünü yox, mənsub olduğu cəmiyyəti, xalqını düşünsün. Hətta o, bir dəfə yoldaşları ilə mübahisədə qızışmış, lap Oqtay Eloğlu kimi monoloq da demişdi: "Əgər sizin dediyiniz kimi etsək, ədaləti unutsaq, qəribə bir mənzərə yaranar. Elə bir gələcək yaradarıq ki, orada müəllim savadsız, müstəntiq savadsız, həkim savadsız, mühəndis savadsız, hakim savadsız, məhkum savadsız olar. Yox, bizə diplomlu savadsızların yığımından ibarət olan gələcək lazım deyil. Mən sizinlə razılaşıb belə bir fəlakətə dözə bilmərəm".
Ümid fikrinin çox uzaqlara getdiyini hiss edib yerində tərpəndi:
– Buyur, bala, gözləyirəm.
– Bilirsinizmi, müəllim, inciməyin, sizin heç pedaqoji ustalığınız yoxdur. Adamın üzünə elə zəhmlə baxırsınız ki, bildiyini də yadından çıxardır.
Ümid bu gözlənilməz cavabdan diksinsə də, gülümsündü:
– Yaxşı, Salman, mən nə etməliyəm?
– Tələbəyə fərdi yanaşmalısınız.
– Bunu necə başa düşək?
– Gərək özünüz biləsiniz.
Müəllimin daxili təmkininin pozulduğunu Salman da, tələbələr də hiss etdilər. Onlar yaxşı bilirdilər ki, Ümid müəllimi fikrindən döndərib yalandan qiymət yazdırmaq olmaz. O, yumşaqlığı qədər də tələbkar idi.
– Salman, bunlar hamısı bəhanədir. Get, hazırlaş gəl.
Salman hirslə ayağa durdu. Stol, stullar silkələndi. Onun gur səsindən divarlar da cingildədi:
– Siz elə birinci kursdan mənim gözümdən almısınız, qol-qanadımı sındırmısınız. Qəsdən məni dolaşdırırsınız. Vicdan da yaxşı şeydir.
– Düz deyirsən, bala, vicdan yaxşı şeydir.
Salman, müəllimin eyhamını başa düşmədi. Qapını çırpıb getdi. Onun əvəzinə xəcalət çəkən sinif yoldaşları utandıqlarından barmaqlarının ucunda otaqdan çıxdılar.
…İki gündən sonra Ümidi Moskvaya müşavirəyə göndərdilər. O, yola düşməzdən əvəl dekanlığa gəldi. Xahiş etdi ki, əgər Salman o biri imtahanlardan müvəffəq qiymət alsa, şərti olaraq mənim də qiymətimi məqbul hesab edin, yazıqdı, təqaüddən qalmasın. Dekan etiraz etmədi. Salmanın adını dəftərçəsinə yazıb nəzərə alacağına söz verdi.
Ümid Bakıya qış tətilindən xeyli sonra qayıtdı. Elə ilk mühazirədə gözləri ilə Salmanı axtardı. Tapmadı. Yoldaşlarından soruşdu, gördüm deyən olmadı. Dərsdən sonra yataqxanaya getdi. Komendant dedi ki, tətildən sonra gəlməyib. Bir-iki gün də gözlədi. Belə hallar çox olurdu. Tələbələr bəzən yolpulu tapa bilməyib ləngiyir, ya da analarından ayrıla bilmirdilər.
Bir həftə də keçdi, ancaq Salman gəlmədi. Ümid dekanla görüşdü. İmtahan vərəqələrini yoxlatdı. Aydın oldu ki, Salman bütün imtahanları verib, ancaq bir kəsiri olduğundan təqaüdə düşməyib. Dekan əvvəlcə üzrxahlıq elədi, xahişi unutduğunu söylədi. Ümidin narazı qaldığını gördükdə isə ciddiləşdi:
– Məni saxtakarlığa niyə sövq edirsiniz? Ürəyi yanan idiniz, qiymətini düzəldəydiniz.
Haqlı idi. Düz sözə nə deyəsən?
– Heç olmasa, onun ev ünvanını mənə verin.
Dekan zəngi basdı. Katibə gəldi. Salmanın ev ünvanını Ümidə verdi. Müəllim elə o günü teleqram vurdu ki, Salman Bakıya gəlsin.
İnstitutun girəcəyində qarşılaşdılar. Ümid əziz adamını görmüş kimi sevincək ona yaxınlaşdı:
– Dərsə niyə gəlmirsən?
– Oxumaq istəmirəm.
– Niyə?
– Dolanmaq çətindir. – Salman başını qaldırıb Ümidin üzünə baxdı. Bu baxışlarda xəcalətmi, yoxsa məzəmmətmi olduğunu ayırd etmək çətin idi. – Birtəhər təqaüdlə başımı girləyirdim, onu da kəsdiniz.
Ümid fikrə getdi. Doğrudan da, cavan bir oğlanın institutu ikinci kursdan yarımçıq qoyub getməsinə bais olmaq insafdan deyildi. Bəlkə, onun bütün həyatı, gələcəyi bu anda ondan asılıdır? İnstitutda qalsa, ağıllanıb çalışar, oxuyar, əməlli-başlı ali təhsil alıb sənət sahibi olar. Getsə, kim bilir, kimlərə qoşulacaq? Belələri azmı pis adamlarla rastlaşmış,