Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın «gerçək» yazılma tarixçəsi. Камал Абдулла

yaxud öz canına qıyması kimi mənalanması, Qısqanclıq – Banuçiçək-Basat məsələsi, Casus – Kafisin casusu. Kamal Abdulla manerasına sadiq qalaraq, yenə də oxucunu özünəməxsus ədəbiyyat dünyasının labirintinə salır. Mizanları istədiyi kimi qurur, müxtəlif passajlarda improvizələr edir. Faktiki olaraq, reallıqla mifoloji arasında sərhəd götürülür, bədii obrazla real şəxsin iç-içə keçdiyinin şahidi oluruq. Əsərdəki casus bölümü bunun sübutudur.

      Əsərdə qəhrəmanın iki həyatı paralel şəkildə yaşanır. Yazıçı bu iki həyatı o qədər dərinlikdə mətnə tətbiq edə bilir ki, heç biri kölgə rolunu oynamır. Vaqifin anası, qardaşı ilə münasibətləri, sevgi həyatı, iş həyatı – hər biri əsərdə periferiya olmayıb, mərkəzçi status daşıyır. Eyni zamanda onun Kitab sevgisi, ona addım-addım yaxınlaşmaq, çözmək məramı da həmçinin. Yazıçı qəhrəmanın təkliyini tez-tez mərkəzə gətirir. İş prosesində olsa belə, içindəki yazı ilə baş-başa qalmış vəziyyətdədir. Hətta dəniz kənarında sevdiyi qadınla birlikdə keçirdiyi zamanın ürəkaçıcı olmaması, daha çox evə – düşüncələri ilə tək qalmağa, özünəqapanmağa can atması onun daxili aləminin sıxıntısını, mənəvi diskomfortunu maddiləşdirir.

      Maral Yaqubova (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Hər hansı bir müəllifin daha əvvəl yazdığı bir mətni, onun yazılma tarixçəsini başqa bir mətndə mövzuya çevirməsi ədəbiyyatımız üçün ilkdir. Fikirdən sözə, sözdən fikrə, poetik enerjidən dilə, dildən poetik enerjiyə gedən yollar nə vaxt üst-üstə düşür? Müəllif fikirdən sözə gedərkən özündən əvvəlkilərin getdiyi yolla gedəndə oxucu da artıq çoxdan hamıya məlum bu tapdanmış yolla sözdən fikrə qayıdır, ədəbiyyatsızlaşma başlayır. Müəllif fikirdən sözə yeni yollar salanda, yolları özü axtarıb tapanda, oxucusuna da sözdən fikrə aparan yollar yaratmaq şansı və imkanı verəndə hər şey dəyişir, ədəbiyyat yaranır. Oxucunu hermenevtik dolanbaclarda azdırmaq, labirintə salmaq, təhkiyə meşələrində gəzintiyə çıxarmaq, bir sözlə, ədəbiyyatı dilin qrammatik həbsxanasından xilas etmək hər mətnin işi deyil. “Laokoon, Laokoon… yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi”nin oxucusu bilməlidir ki, Vaqif sirləri eləcəsinə açmağa gəlməyib, “oyun”u qaydalarına görə oynamalı!

      Ədəbiyyatı həvəskarlıqdan bir-iki pillə yuxarıda dayanıb oxuyanların mətnə ünvanladığı suallar fərqli olur, onların mətni dəlik-deşik edərcəsinə təftiş etmək, söküb-yığmaq, mətni astar-üz etmək kimi “zalımca” vərdişləri var, ona görə zalımca deyirəm ki, bu “zülm”ə tab gətirməyən mətnləri əvvəlcədən bəlli aqibət gözləyir: yox olmaq! Bir mətni bu qədər təftiş etmənin məqsədi və niyyəti nə ola bilər, nəyi axtarıb tapmaq istəyirik? Yüzlərlə cavabın dönüb dolaşıb gəldiyi yer birdir: ədəbiyyat necə yaranır, oxuduğumuz mətnin arxasındakı böyük enerjini görmək, bəli, məhz görmək istəyirik. Bir mətn necə yazılır, bir mətn necə formalaşır, necə ərsəyə gəlir, təxəyyülün, bilginin, yaddaşın, həyat hadisələrinin, təəssüratların iştirak nisbəti necədir? “Laokoon, Laokoon….yaxud bir romanın “gerçək” yazılma tarixçəsi” romanında Vaqif hər şeyi etiraf edir: “Sanki sadə bir şey idi. O, öz sözünü başqasının, özü də reallıqda olmayan bir başqasının adından bu mətnə salmışdı…..Yad sonsuz lüğətdən gələnlər əvvəl-əvvəl ad şəklində, sonra söz şəklində, sonra da ideyalar, fikirlər şəklində bahar seli kimi gəlməyə başladılar və yavaş-yavaş onun tanış sonsuz lüğətlə yazılmış mətnlərinə dolub bu mətnləri onun özü üçün də bəzən tanınmaz etdilər.” Kamal Abdulla haqqında oxucuya məlum olan bilgilər, oxucunun təxmin etdiyi bilgilər və oxucunun heç bilmədiyi bilgilər (anılar və təəssüratlar) mətndə birləşir, Vaqif həm tanışdır (Kamal Abdullanın sözlərini “özününküləşdirir”, özünü bilərəkdən ifşa edir), həm də yaddır (təğyiri-libasdır, bu dəfə oxucu deyil, yazıçıdır, “Yarımçıq əlyazma”nın fiktiv müəllifidir). Kamal Abdullanın növbəti avatarı – ədəbiyyatın uydurma-qurma Vaqifi biz oxucularla “Yarımçıq əlyazma”nı ortaya çıxaran poetik enerjinin heç də sadə olmayan mətnləşmə yolçuluğunun hələ beyində yazılan mərhələsini paylaşır.

      Mətanət Vahid (Ədəbiyyatşünas, tənqidçi): Kamal Abdullanın bütün mətnlərinə xas ümumi bir cəhət var: o, sözün içində gizli olan cövhəri görür, duyur və öz yazdıqları ilə artıq var olanı üzə çıxaran sərraf kimi hiss etdirir. Dastanda yazılmayanların oxunmalı və yazılmalı olduğuna inanan Vaqifin məqsədi Kitabın bətnində var olanı “kəşf etmək”, onlar əsasında uydurula bilənlərlə mətni tamamlamaqdır. Belədə o, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən Dastanın ikinci müəllifliyinə iddia etmiş olur.

      Kamal müəllimin bu romanını onun bütün yaradıcılığından müstəqil şəkildə də oxuya bilərik. Amma nə olur olsun, onun bu romanı da dünya ədəbiyyatı ilə olduğu kimi, elə özünün elmi və bədii yaradıcılığı ilə də intertekstualdır – bu, Kamal Abdullanın yaradıcılıq stixiyasıdır. Məsələn, romanda Firəngizin Dastana inanmasıyla bağlı etirafı mənə bir neçə il öncə müəllifin “Kitabi-Dədə Qorqud” poetikasına giriş” kitabının nəticə hissəsində oxuduğum fikirləri xatırlatdı: həmin abzas qulaqlarımda bu romanın özəti kimi səsləndi. Yəni biz nə qədər tanış “sonsuz lüğət”dən qaçmağa çalışırıqsa, yenə onun təsiri üzərimizdə izini qoyur. Yaddaşımızı itirmədən onlardan qaçmaq mümkün deyil. Lakin bütün tanış bilgiləri mütləq doğru hesab edə bilərikmi?! Bizi içinə çəkən sözlər, süjetlər “Troya atı” da ola bilər – qurama, saxta, aldadıcı…

      Qismət (Şair, tənqidçi): …məncə, interdisiplinar eranın yazıçısı Kamal Abdullanın mətnini sənət növləri arasında kateqorik sərhədlər qoymaq istəyən Lessinqin dekonstruksiyası kimi də oxumaq olar.

      …Kamal Abdulla bu romanıyla, əslində, riskə gedib. Çünki məşhur "Yarımçıq əlyazma" nın yazılma prosesindən bəhs edən bu yeni roman əvvəl yazılan əsərin kölgəsində qala bilərdi. Ancaq o, bu romanı müstəqil əsər statusuna qaldırıb, məncə, əgər "Bir romanın "gerçək" tarixçəsi" əsəri "Yarımçıq əlyazma" dan əvvəl yazılsaydı da, biz bu əsəri yenə maraqla oxuyardıq.

      Nargis (Yazıçı, tənqidçi): Romanda postmodernizmin əsas elementlərindən böyük ustalıqla istifadə olunub. Bu kontekstdə roman “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı və “Yarımçıq əlyazma” romanı ilə intertekstual əlaqədədir. Romanda yazar labirint effekti yaratmağı bacarıb. Bu aspektdən tez-tez real həyatdan dastana, oradan da postmodern romana keçidlər mövcuddur.