Күп йөргән, күпне күргән, дөньяның ачысын-төчесен татыган, ләкин күңел көрлеген югалтмаган авылым картларына багышлыйм.
Әлмәндәр – Әлдермеш авылы карты, 91 яшендә.
Искәндәр – Әлмәндәрнең өлкән малае, 70 яшендә.
Өммия – Искәндәрнең карчыгы, Әлмәндәрнең килене, 65 яшендә.
Хәмдебану – Әлдермеш авылы карчыгы, 70 яшендә.
Евстигней – Әлмәндәрнең Антоновка авылындагы «знаком» ы, 85 яшендә.
Гөлфирә – Әлмәндәр улының оныгы, 17 яшендә.
Йөзембикә – Әлмәндәрнең карчыгы, Гөлфирә яшендә.
Илсур – Әлдермеш авылының 5–6 яшьлек малае.
Мансур – Әлдермеш авылы егете, 18 яшендә.
Газраил – яше билгесез, ләкин карт икәне күренеп тора.
Әҗәл – ул да яшь түгел.
Фәрештә – Газраилнең секретаре.
Пролог
Беренче пәрдә ачыла. Ут икенче пәрдәне яктырта. Анда Җир шарының ике түгәрәккә бүленгән картасы эленеп тора. Карта каршына, кулына күрсәткеч таяк тотып, Газраил баскан. Ул, авыз эченнән генә ниндидер аңлаешсыз бер көйне көйләп, картадан Әлдермеш авылын эзли. Таба алмагач, кинәт борыла да кесәсеннән телефон трубкасын тартып чыгара.
Газраил (телефон трубкасына). Сезме? Минем янга керегез!
Фәрештә керә.
Фәрештә. Тыңлыйм сезне, Газраил әфәнде.
Газраил (картага күрсәтеп). Нәрсә бу?
Фәрештә. Җир өстенең картасы.
Газраил. Җир өстенең картасы булгач, кайда монда Әлдермеш?
Фәрештә (картадан Әлдермеш авылын эзли). Әлдермеш… Әлдермеш… Әлдермеш… Шәһәрме ул, авылмы?
Газраил. Илле йортлы авыл булырга тиеш.
Фәрештә. Әлдермеш… Әлдермеш… Ул авыл Европаның көнчыгышында яки Азиянең көнбатышында булырга тиештер. Әлдермеш… Әлдермеш… Менә ул! Менә ул Әлдермеш!
Газраил (картадагы Әлдермешкә таягы белән төртеп). Кара син аны, әкәянни, кайда качып яткан!
Фәрештә. Әкәянни түгел, Газраил әфәнде, окаянный.
Газраил. Күп белмәгез! Барыгыз, бер мең биш йөз илленче номерлы Әҗәлгә әйтегез, минем янга керсен.
Фәрештә чыгып китә. Бераздан Әҗәл керә.
Әҗәл. Мөмкинме?
Газраил. Кер әйдә. Хәлләрең ничек, Әҗәл?
Әҗәл. Ярыйсы.
Газраил. Эшсезлектән интекмисеңме?
Әҗәл. Тын алырга да вакыт юк, үзегез беләсез.
Газраил. Сиңа тагын командировкага китәргә туры киләчәк.
Әҗәл. Кай якка?
Газраил (таягы белән картадагы Әлдермешкә төртеп). Менә монда, Әлдермешкә!
Әҗәл. Анда кем бар?
Газраил. Әлмәндәр карт.
Әҗәл. Хәле начармыни?
Газраил. Киресенчә, җир җимертеп йөри.
Әҗәл. Алайса, нигә?..
Газраил. Тыңла. Мин бүген җир өстендәге адәм балаларының исемлеген карап утырдым. Кулыма Әлдермеш авылында яшәгәннәрнең һәм яшәүчеләрнең исемлеге эләкте. Шунда күрәм ки: Әлдермеш авылында элек-электән туксаннан узып яшәгән берәү дә булмаган. Ә менә Әлмәндәр картка туксан бер. Ишетәсеңме, туксан бер! Нигә ул, бүтәннәрдән узып, бер ел артык яшәгән? Бу ни?! Миннән качып бер ел артык яшәргә аның ни хакы бар?! Кыскасы, хәзер үк Әлдермешкә юл тот. Ярты сәгать вакыт бирәм, Әлмәндәрне минем янга алып кил.
Әҗәл. Баш өсте. Әмер үтәлергә тиеш. Исеме ничек дидегез әле?
Газраил. Әлмәндәр. Әлдермештән Әлмәндәр.
Әҗәл. Биографиясе ничек?
Газраил. Картотека минем секретарем Фәрештәдә. Аңардан ал.
Әҗәл. Хушыгыз. Мин Әлдермешкә төшеп киттем.
Ут сүнә.
Беренче пәрдә
Беренче күренеш
Ут яна. Әлдермеш авылында Әлмәндәр картның ишегалды. Верстак. Верстак янында – ышкыланган, ышкыланырга әзерләнгән такталар өеме. Ишегалдына өйнең ян тәрәзәләре караган. Койма буенда – самолёт трабына охшатып эшләнгән баскыч. Баскыч өстендәге мәйданчыкка тәхеткә охшатып әйләнгеч кресло куелган. Ул креслога менеп утырсаң, авыл күренә. Әлмәндәр өе яныннан юл уза. Ул юлдан авыл халкы үтеп йөри. Койма, капка, тәрәзә наличниклары, баскыч төрле төсләргә буялган. Барысы да Әлмәндәр картның кулы белән эшләнгән. Ут янганда, Әлмәндәр карт верстак янында көйли-көйли такта ышкылый.
Әлмәндәр. Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Тәүбә иттең мәллә очмаска?
Тәүбә итсәң дә син, мин итмәдем
Чибәр-чибәр кызлар кочмаска.
(Ышкылап бетергән тактасын верстакка сөяп куя да өйнең ишегалды ягына чыга торган тәрәзәсе янына килеп кычкыра.) Әй, кем бар өйдә, чәй чыгарыгыз! (Баскычтан менеп, креслога утыра, җырын дәвам итә.)
Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Кай имәнгә кунып сайрадың?
(Койма