Ձեզ մե շատերը ընկերներ ունիք, որոնք կը պաշտպանեն ձեզ ձեր ստությանը մեջ, բարոյական նվաճում մըն է այդ անոնց համար և ընկերային կուռ չարիք մը, որ մարմին կառնե անմեղորեն, բայց մեծ է այդ զոհողությունը անհատական բարոյական տեսակետեն։
Չսերտած դասեր. Ժառանգություն
Երբեմն ես ու Շեմսին կռվում էինք իրար հետ: Կռվում էինք առանց պատճառի: Նա ինձ հանկարծ անվանում էր «կյավուր» (անհավատ), իսկ ես նրան անմիջապես անվանում էի «իթ» (շուն): Այս բառերը մենք սովորել էինք մեր տներից եւ դպրոցներից: Բոլոր թուրքերը հայերին կյավուր էին անվանում, եւ բոլոր հայերը թուրքերին` իթ:
Հորս մոտ գալիս էին թուրքեր, արժանանում էին մեծագույն հյուրասիրության, բայց երբ գնում էին, սիրալիր եւ հարգալիր ողջույններով բաժանվում, հայրս նրանց ետեւից մրթմրթում էր` «իթլեր»: Իհարկե, երբ հայրս էր դուրս գալիս մի չափազանց հարգալից հյուրասիրությունից, նրա ետեւից թուրքերը մրթմրթում էին` «կյավուր»:
Երբ ձերբակալված եւ շղթայակապ մի հայի կամ մի խումբ հայերի անցկացնում էին փողոցից դեպի բանտ, հայերը գլխիկոր անցնում էին, իսկ թուրքերը կանգնած` հրճվում էին, խնդությամբ լցվում: Իսկ երբ թրքական դագաղ էր անցնում փողոցից, հայերը, աչքերը դեպի երկինք հառած, մրմնջում էին. «Փա՜ռք քեզ, Աստված»: Ուրախանում էին, որ մի թուրք պակասել է:
Ինչու՞ էր այդպես` ես չէի ըմբռնել, եւ առանց հարցուփորձի իմ մեջ խորացավ ատելություն դեպի «շները», եւ Շեմսիի մեջ աճեց ատելություն դեպի «կյավուրները»:
Երբ մենք փոքր էինք, /հայերով/ մի խաղ էինք խաղում, որ կոչվում էր «Հայ եւ թուրք»: Դա պարզ մի խաղ էր` մեջտեղը մի քարակույտ, որ ամրոց էր կոչվում, մանուկները բաժանվում էին երկու մասի` ամրոցը գրավելու: Բաժանված խմբերից մեկը կոչվում էր հայ, իսկ մյուսը` թուրք:
– Ծո՛, թուրքերը մտան…
– Հայերը բերդին կմոտենան, տվե՛ք գլխներուն:
Եվ սա համարվում էր անմեղ խաղ: Այդ խաղը շարունակվեց մինչեւ իմպերիալիստական պատերազմը: Այդ պատերազմում խաղացվեց նույն խաղը, միայն այն տարբերությամբ, որ այս անգամ կողմերն իսկական հայեր եւ թուրքեր էին, խաղում էին լուրջ եւ իրական հողի վրա` անսահման ատելությամբ բոցավառված:
Ո՛չ ոք, բացարձակապես ո՛չ ոք մեզ չէր ասում, թե` մի՛ խաղացեք այդ խաղը: Երբ մենք խաղում էինք, մեծերը` բեղերով մարդիկ, շատ լուրջ եւ իմաստուն մարդկանց համբավ ունեցող մարդիկ, դիտում էին այդ խաղը եւ ժպտում: Եվ, առհասարակ, դիտողները հրճվում էին, երբ «թուրքերը» պարտվում էին: Խաղի պաթոսն այնքան էր խորանում, որ «հայերը» «թուրքերին» խաղի ժամանակ կանչում էին այն անարգական ածականներով, ինչ որ իրական կյանքում, խաղից դուրս:
Երբ տաքանում էինք, սկսում էինք աղաղակել.
– Վուռուն իթլերե (զարկե՛ք շներին)…
– Կյավուրլար կիրդիլեր (անհավատները մտան)…
Խաղն սկսելու համար մենք միշտ կանգնած էինք լինում մի դժվարության առաջ` ոչ ոք չէր ցանկանում «թուրք» լինել: Ստիպված էինք լինում վիճակ գցել: Ով որ «հայ» էր քաշում, անսահման ուրախանում էր, իսկ «թուրք» քաշողները տխրում էին, ակամա մասնակցում խաղում, պարզապես մանկական խաղի կարգապահության կարգով:
Մենք մեծանում էինք այս ոգով: Եվ գալիք սերունդները կպատմեն մի զարմանալի հեքիաթ.
«Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիվ եւ հին ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանա ծովից մինչեւ Միջերկրականը, Բաղդադից մինչեւ Բյուզանդիոնը: Լինում է այդ հին ժողովուրդը հողագործ, աղքատ, արհեստավոր, մտավորական, վաճառական, կալվածատեր, բանկիր, պետական բարձր պաշտոնատար, փողոցների կեղտը հավաքող, ծառա, ճորտ եւ այլն: Այդ ժողովրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները նրա սահմաններից դուրս, սիրաբորբոք սիրում էին նրանց եւ արեւմտյան պետությունների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ուներ սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում էր կուլտուրա ողջ խավար Արեւելքում: Սիրաբորբոք սիրուց մղված` իր հարուստ ցեղակիցները եւ արեւմտյան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դեպի կռիվ իր հարեւանների դեմ, հարեւաններ, որոնք տարբեր էին կրոնով, արյունով եւ կուլտուրայով, ունեին սուրեր եւ զրահ, զորք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիվ: Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում: Ողջ աշխարհը բռնում է վառոդի ծուխը, եւ արյան գետեր են հոսում: Հին այս ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները. «Եկել է Ազատության ժամը, խփի՛ր քո հարեւանին, խփի՛ր նրա մահակին քո խաչով»: Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են Ազատության տենչից, սկսվում է անհավասար կռիվը, զարկում են, զարկվում, եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր` իբրեւ կոշմարային հիշատակ: Ապա գերագույն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները` ոսկորների եւ մոխիրների վրա:
Եվ երկնքից ընկնում է երեք խնձոր»…
ՎԱՀԱՆ ԹՈԹՈՎԵՆՑ
1929-30թթ.
Քառյակներ
Հայրենի՜ կարոտ, դու ծանրանում ես,
Իմ դատարկ հոգում դու խորանում ես,
Ամեն ինչ գնաց, փշրվեց, անցավ,
Բայց դու բարձրանում ու ծովանում ես։
Թերևս մոտ է իմ մայրամուտը,
Թերևս այս է իմ մայրամուտը,
Բայց չէ՞ որ գինու բաժակը կես է,
Ուրեմն վա՜ղ է իմ մայրամուտը։
Ի՜նչ հրաշալի է այս վերջալույսը,
Ծիրանի ծով է այս վերջալույսը,
Արդյոք կլինի՞ այսպես հրաշալի,
Այսպես ծիրանի իմ վերջալույսը։
Դու ինձ սպասիր Եփրատի ափին,
Այնտեղ