Сахам сирин киэҥ нэлэмэн сыһыыларын-хонууларын, баай хара тыаларын, күрбэ таас хайаларын, күөллэрин-үрэхтэрин быыстарын-быттыктарын кэрийдим ини, кэрийбэтим ини. Ол тухары булчут араас мучумаана, мүччүргэннээх сырыылара, үөрүүтэ-хомолтото хара баһаам буоллаҕа…
Икки сыллааҕыта булка сылдьыбыт ол түгэннэрбиттэн быһа тардан кэпсээбиппин истэн, философскай наука кандидата, Михаил Петрович Алексеев-Дапсы, хаһыакка суруйан бэчээттэтэрбэр сүбэлээбитэ. Ону ылынан, эдэр булчуттарга туһаайан өбүгэлэрбит бу биир сүрүн дьарыктарын салгыахтара, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһуохтара, айылҕаҕа амарахтык сыһыаннаһыахтара, мин сырыыларбыттан бэйэлэригэр тугу эмэ туһалааҕы ылыныахтара диэн баҕа санаалаах суруйдум.
Саха киһитэ тыаҕа тахсыан инниттэн баай хара тыа иччититтэн Баай Байанайтан кыылын-сүөлүн аппаларга, маардарга хаайан биэрэригэр, күндү түүлээҕин тоҥууларыгар тосхойоругар көрдөһөр-ааттаһар. Бултуйдаҕына анаан-минээн махтанар. Онон, Баай Байанай саха киһитигэр ытык иччи буолар.
Сааскы кус
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан күһүн өрөбүлбэр Кураанахха кустуу бардым. Олорор, көтөн тахсыбыт куһу «сакалаакка» ытарым. Күөлү хаҥас өттүнэн саабын бэлэм тутан иһэбин. Күөл ортотугар кустар баар курдуктар. Кытыыга туох да көстүбэт. Арай ойуур саҕатыттан көҕөн көтөн тахсан күөл диэки киирдэ. Саам чыыбыһын төлө тартым. Куһум умса баран түстэ. Үөскэ мунньустан олорбут кустар, саа тыаһыттан айманан, көтөн таҕыстылар. Чохчос гынным. Кустар күөлү эргийэн мин үрдүбүнэн кэллилэр. Иккитэ ытан биир куһу түһэрдим. Халба буолан үөртэ. Көрүҥэ төһө да көҕөн курдугун иһин, чөркөөкүттэн эрэ улахан. Ол да буоллар, улахан кустар ахсааннарыгар киллэрэрбит. Бастакы куспун көрдүү бардым. Кустар көтөн тахсан атын чугастааҕы күөлгэ баран түстүлэр быһыылаах. Көҕөнүм «тыла суох барбыт». Көрөн улаханнык соһуйдум: сааскы атыыр көҕөн сытар! Билигин күһүн ээ. Түүтэ сааскытынан сылдьар. Дьэ, дьикти диэтэҕиҥ! Урут бааһыра сылдьыбыт, онтукайа оспут.
Салгыы кэрийэ бардым. Күөлүм баһын диэки тиийдим. Оччолорго саабыт таһынан сомуоктаах этэ. Эрдэттэн сомуогун туруорбаппыт. Дьоммут үөрэтиитинэн ытаары гыннахпытына эрэ туруорарбыт. Чычаас ууну кэһэн чалымнатан иһэбин. Эмискэ иннибэр көҕөн көтөн таҕыста. Сомуокпун туруораат, кыҥаатым. Ыттым да, саам эстибэтэ, «тас» эрэ гынан хаалла. Ол тыаһыттан иккис көҕөн көтөн таҕыста. Иккис сомуокпун туруордум. Кыҥыы турдахпына холбоһор курдук буоллулар. Чыыбыспын төлө тартым, иккиэн сууллан түстүлэр. Оо, онно үөрбүппүөн! Күөлбүн эргийэн киэһэлик алта бөдөҥ кустаах дьиэбэр тиийдим. Сааскы көҕөнү киһи барыта араастык быһаарбыттара. Тиһэҕэр саас хойомуун буоларыгар өҥүн уларытар ньиэрбэтин таарыттарбыт буолуон сөп диэн тойоннообуттара.
Куочайга
Күһүн. Оскуоланы бүтэрэн баран сопхуоска окко үлэлии сылдьабыт. От мөлтөх буолан, биһиги звенобутун Ньурба аттыгар Куочайга лэбин охсуутугар ыыттылар. Урут манна хара маһыттан уулаах этэ. Ону мелиорациялар түһэрэн ходуһа сирэ оҥорбуттара. Урут өссө оскуолалаах обургу дэриэбинэ үһү. Билигин туох да суох. Бастакы сылларга уу түспүтүн кэннэ лэбин бөҕө үүммүтэ. Кус кэмэ буолан, бары саалаахпыт. Ходуһаҕа киирдэхпитинэ хаас кэлиэ диэн, саабытын сүгэ сылдьабыт.
Арай биирдэ сарсыарда от охсо киирэн иһэн, кустар көппүттэригэр ыппытым, биир кус табыллан ойуур иһин диэки түстэ. Эбиэккэ баран иһэн көрдүөм диэн, бара да сылдьыбатым. Ол оннугар түспүт сирин бэлиэтии көрдүм. Эбиэккэ тахсыы буолла. Мин куспун көрдүү бардым. Ойуура чачархай соҕус эбит, өлбүт кус көстүөх курдук. Кус түспүт сирин төһө да чуолкайдык көрдөрбүн, олох булбатым. Дьонум кэтэһэ сатаан баран үөгүлээн ыҥырдылар. Бу диэки түспүт буолуохтаах, тыыннаах да буоллаҕына ырааппата ини диэн, мастар төрдүлэрин барытын хастым. Ол туран мастар төбөлөрүнэн сирдэтэн көрбүтүм, куһум мас ачааҕар моонньуттан ыйанан бу турар эбит.
Тимирбит тайах
Сайын Дьаархаҥҥа от үгэнэ. Күүстээх үлэҕэ да сырыттарбыт, ас кэмчи буолааччы: килиэптээх арыы уонна саахардаах чэй. Сороҕор сопхуос салайааччылара уопсай сииргэ анаан тайах көҥүлүн булан биэрээччилэр. Ону ким да бултаан биэрбэтэ, бэйэҥ бултаатаххына дьолуҥ, мэлийдэххинэ бэйэҥ ночоотуҥ. Хас биирдии киһи ахсааҥҥа да сырыттар, көҥүл кэлбитигэр улахан уолаттар сүбэлэһэн баран, күтүөбүн Балантыыны сарсыарда эрдэ тайахтата ыыттылар.
Күнүс чэйдии олордохпутуна арҕаа диэкиттэн Балантыын аллараа уоһа түһэн, туга да суох бу иһэр эбит.
– Хайа, киһибит дэриэбинэттэн иһэр дуу? – «Кырдьаҕас» Баһылай киһитин көрөн саарбахтаата. Кырдьык, Балантыын кыратык да арыгы истэҕинэ аллараа уоһа түспүт буолааччы. Дэриэбинэ диэкиттэн буолбакка, арҕаа диэкиттэн күлэ-күлэ бу кытаран кэллэ.
– Ииккин иһэн итирдиҥ дуу, хайдаҕый? Бу былдьаһыктаах от үлэтин кэмигэр «аһыы» сылдьар, – диэн Баһылай сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
– Мантан быһа Саапкаҕа (дэриэбинэттэн тэйиччи арҕаа түҥкэтэх сиргэ соҕотоҕун олорор киһи) тиийдим.