«Лойут Уйбаан диэн бухатыыр киһи баара, 84 сааһыгар, мин 8 саастаахпар өлбүтүн билэбин. Мин оҕонньорум эһэтин кытта төрөөбүт кыыһы, сөбүлээбэт киһитигэр күүстэринэн кэргэн биэртэрин, кини эрдэ кэлэн, урут түһэн, күрэтэн илдьэн ойох ылбыта үһү». Ону эмээхсин элбэхтэ кэпсиирэ, мин оччолорго сэҥээрбэт этим. Ити кэпсээнтэн ааҕан таһаардахха, Лойут 1770 сыллаахха төрөөбүт, онтон 84 сааһыгар – 1854 сыллаахха өлбүт буолуон сөп. Билигин, сааһыран баран өйдөөтөххө, Лойут Уйбаан диэн дьикти киһи төрөөн олорон ааспыт. Ону норуот сэһэнинэн суруйан дьон билиитигэр тиэрдэр баҕа санаа үөскээтэ. Ол иһин урукку эһэлэрин-эбэлэрин кэпсээннэрин истибит уонна ону кэпсээн оҥостор ытык кырдьаҕастары кытта сэһэргэһэн, кинилэргэ истиҥ махталбын этэн туран, Лойут туһунан үһүйээн сэһэммин саҕалыыбын.
I
Лойут Уйбаан дьадаҥы киһи үһү, аҕата биэстээҕэр өлбүтүн кэннэ Дьаакып диэн быраатын кытта ийэлэринээн олорбуттар. Биир саас астара бүтэн, оҕолор аччыктаабыттар. Онно күрүө күрдьүгэр утуйа сытар убаһаҕа биэс саастаах Лойут быһахтанан баран өлөрөөрү үөмпүтүн, ийэтэ тутан ылбыт уонна мөҕөн-этэн барбыт. Онуоха, тыла булдьуйа-булдьуйа, эппит:
– Ийээ, аспыт суох буолбат дуо? Аҕам баарыгар эйиэхэ эппитэ дии, «убаһаҕын да өлөрөн аһатаар, оҕолоргун эрэ аччыктатымаар» диэн.
Кэнники улаатан истэҕин аайы киһи холуйбутун таһынан күүстээх үтүө үлэһит, хорсун сырыылаах чулуу булчут буолбута. Уонтан тахса көстөөх сири биир күнүнэн сатыы эргийэн кэлэн соһутара. Быраата Дьаакып да орто сырыылаах киһи кэккэтигэр киирсэрэ. Ийэлэрэ өлбүтүн кэннэ, иккиэн сүбэлэһэн, Таас Күөлэ диэн сэттэ биэрэстэ усталаах, хас да күндэлээх, хоту өттүттэн ыраахтан сис хайа үтэн киирбит тумуһахтаах күөлгэ көһөн, балаҕан туттан олорбуттар. Булду баҕас бэркэ бултууллара үһү. Ол гынан баран, кэргэнэ суох буоланнар, олохторо чуҥкук, тутах эбит. Оччотооҕуга аҥаардас тирииттэн, түүлээхтэн саха таҥаһын оҥостоллоро. Онуоха дьоҥҥо үлэлээн биэрэн эбэтэр бултаабыт астарыттан бэрсэн, дьахталларга тиктэрэллэрэ.
Лойут ыраах сирдэринэн эргийэ сылдьар буолан элбэх булду, ол иһигэр эһэни даҕаны элбэхтик бултаабыта. Төһө да бултаан, балыктаан айахтарыгар үчүгэйдик аһаабыттарын иһин, таҥастара сотору алдьанан моһуоктуура. Онон уолаттар ийэлэрэ өлбүтэ үс сыл ааспытын кэннэ, убай киһи быһыытынан, бастаан Уйбаан кэргэн ыларга быһаарыммыта. Инньэ гынан бэйэтигэр сөптөөх таптыыр кыыһын чугас-ыраах сылдьан көрдөөн көрөргө санаммыта. Кини баара эрэ 20 саастааҕа. Оччотооҕу ыраах алаас аайы ыһыллан олорор ыалларга бэйэтигэр тэҥнээх кыыһы көрдүү-көрө барыталыыра. Ол сылдьан биирдэ күһүн, балаҕан ыйын ортотугар, ыраах Иитиэх диэн алаас ыалыгар кэлэн баай ыал 19 саастаах Мачыана (Матрена) диэн кыыһын сөбүлүү көрбүтэ. Мачыана үрдүк уҥуохтаах, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх, киэҥ-киэҥник хап-харанан көрбүт, ис киирбэх кыыс этэ. Кини аҕата Күчүмэ Өлөксөй Иитиэх алаас бастыҥ баай ыала этэ. Уолаттара Чиркэйэр Дьөгүөр, Хаһыйаан Өлөксөй уонна Ыадьаан Мэхээлэ диэн эбиттэр. Оттон кыыһа Маанылаах Мачыана эрэ эбит. Онон Лойут, төһө да таптаабытын иһин, кинини кэргэн көрдөһөр кыаҕа суоҕа. Оччотооҕуга баайдар эрэ киһи ахсааныгар киирэллэрэ. Дьадаҥы дьон аҥаардас атаҕастабылга сылдьаллара. Лойут кыыһы дьонуттан ыйытара табыллыбатын билэрэ. Киниэхэ, туох да баайа суох хаама сылдьар киһиэхэ, кыыстарын кэргэн биэрбэттэрэ чахчы этэ. Ол да буоллар, кыыһы кистээн көрсөн, туох санаалааҕын билиэн баҕарбыта. Чэйдээн бүтэн баран, таһырдьа тахсан ойбон суолунан оргууй аҕай хааман, уу баһар көлүччэҕэ тиийбитэ. Онно кыра сэппэрээк иһигэр кирийэн олорбута. Кини ханнык да аарыма эһэҕэ улаханнык долгуйбат буолара. Ол бэйэтэ билигин, ити кыыһы көрсүөм дии санаабытыгар, сүрэҕэ тиргэҕэ иҥнибит кустуу мөхпүтэ. Мааҕын уол дьиэҕэ чэйдии олордоҕуна, кыыс ийэтэ: «Мачыана, тэмиэрийэ, дьэгдьийэ түһээри да, киэһэлик көлүччэттэн уута баһан аҕалаар», – диэбитэ. Онон кыыс манна хайаан да кэлиэхтээх диэн мас курдук эрэммитэ.
Сэрэйбитин курдук, сотору Мачыана икки туос ыаҕайаны тоҕоноҕор иилинэн уу баһаары кэлбитэ. Уутун баһан, суол устун суһаллык хааман долгуйан иһэн, иннигэр киэҥ харахтаах, саһаан үрдүктээх, араҕас ыраас хааннаах эдэр уол суолун туора турарыттан соһуйан «һук» диэбитэ уонна сирэйин умса туттан, сири одуулаабыта. Уол саҥата суох кыыс тутан турар ыаҕайаларын ылбыта. Кыыс кулгаахтыын кытаран, ыаҕайаларын быатын ыытан кэбиспитэ. Лойут кыратык инники хаампыта. Кэмчиэрийэн кэһиэхтэммит куолаһынан:
– Мин… мин эйигин кытта кыратык кэпсэтээри күүттүм, – диэбитэ.
Онуоха кыыс тохтуу түспүтэ. Эбии өссө кытаран, атаҕын тумсунан сир очурун тэбиэлии турбута уонна долгуйбут куолаһынан оргууй сыыйан саҥарбыта:
– Дьэ, кэпсэттэҕиҥ дии…
Кыыс кэнники тылларыгар куолаһа илибирээн ылбыта. Лойут холкутугар түһэн, бэйэтин туһунан кыыска кэпсээбитэ:
– Мин ыраах хоту нэһилиэккэ олохтоохпун, онно бырааппын кытта иккиэйэх олоробут. Кэргэнэ суох буоламмыт, дьиэбитин көрөр, таҥаспытын үүйэр-абырахтыыр киһитэ суох олус эрэйдэнэбит. Онон бэйэбэр сөптөөх, сүрэхпинэн сөбүлүүр кыыһым түбэстэҕинэ, кэргэн кэпсэтиэм,