Osmanlı’da Devlet Tekke Münasebetleri - Meclis-i Meşâyih. Zekeriya Akman

isinde önemli bir yere sahip olan Osmanlı Devleti, idari yapısı, hüküm sürmüş olduğu asırlar boyunca toplumu yönetme şekli ve oluşturmuş olduğu kurumlar itibarıyla insanlığa örnek teşkil etmiştir. Osmanlı Devleti, kurmuş olduğu idari yapıyla asırlar boyunca dünyanın önde gelen güçlerinden biri olmuştur. Şeyhülislamlık makamı da dinî kuralları önemseyen bir yönetim tarzı sürdüren bu devletin, en önemli müesseselerinden birisidir. XIX. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin içeride ve dışarıda çok sayıda huzursuzluklarla mücadele etmiş olduğu bir dönemdir. Bu dönemde devlet, yönetim tarzında değişikliklere gitmiş, idari yapıda yeni kurumlar oluşturmanın yanı sıra bazı müesseselerin yapısında da değişiklikler yapmıştır. Bu bağlamda XIX. yüzyıl, Osmanlı idari teşkilatının yeniden yapılandırıldığı ve klasik devir müesseselerinin yeni ihtiyaçlara göre ıslah edildiği bir dönemdir. Bu yüzyılda, devletin en önemli müesseselerinden biri olan meşihat kurumunun yapısında da yeni düzenlemelere gidilmiştir. Merkezîleşme anlamında ciddi reformlar yapan Osmanlı Devleti, tarikatlara yönelik de denetim siyasetinin somut bir örneği olarak Şeyhülislamlık kurumu bünyesinde Meclis-i Meşâyih’i 1866 yılında kurmuştur.

      Tarikatlar, İslam toplumunun vazgeçilmez birer unsuru olarak her dönemde etkilerini hissettirmiş ve bir yaşam tarzı olarak da varlıklarını günümüze kadar devam ettirmişlerdir. Halka, dinî, ahlaki ve sosyal alanda hizmet vermeyi amaçlayan tarikatlar, Osmanlı döneminde toplum üzerinde her zaman etkili olmuşlardır. Toplumun gönüllü sivil kuruluşları olarak nitelendirilebilecek tarikatlar, tekke ve zaviyeler aracılığıyla halka sosyal alanda hizmet veren müesseseler olmuşlardır. Osmanlı Devleti’nde toplum hayatında tarikatlar önemli roller üstlenmişlerdir. Devletin kuruluş ve yükseliş dönemlerinde idari, askerî, ilmî ve içtimai hayatın şekillenmesinde tekke ve tarikatların önemli etkisi olmuştur. Tarikatlar çoğu zaman devlet ve halk arasında bir köprü görevi görmüşlerdir. Tarikatların halk üzerinde var olan gücü ve camianın içerisinde ortaya çıkan problemler, devlet idaresinin, bu kesime müdahale etmesine ve kontrolü altına alma yoluna başvurmasına neden olmuştur. XIX. yüzyılda devletin birçok kurumunda baş gösteren bozulma ve çöküş süreci, tasavvuf camiasında da görülmeye başlamıştır. Bütün bu sebepler sonucunda tarikatları kontrol altına almak, bu camiada dinî ve ilmî olmayan davranışları engellemek, cahil kişilerin şeyhlik görevine gelmelerine mâni olmak gibi nedenlerle meşihat makamına bağlı Meclis-i Meşâyih kurulmuştur.

      Bu çalışmamızda amaç, Osmanlı Devleti’nin modernleşme sürecinde, tekke ve zaviyeleri kontrol etmek ve yönetmek amacıyla kurulmuş olan Meclis-i Meşâyih’i tanıtmaktır. Çalışmamızda, tarikatlar ve tekkeler arasındaki tartışmalara girmeden, tasavvufi boyutundan ziyade bir kurum olarak Meclis-i Meşâyih’i, tarihçi bakış açısıyla tanıtmak hedeflenmektedir. Zira Meclis-i Meşâyih döneminde görülmüş olan tarikatlar arası çekişme ve mücadelelerin, bu bağlamda yaşanan tartışmaların, tasavvuf dalında çalışma yapanlara bırakılmasının daha doğru olacağı inancındayım. Biz, tarihî bir olgu olan bu müessesenin kuruluşunu, faaliyetlerini ve arşivini tanıtmaya çalıştık. Bir kurum olarak Meclis-i Meşâyih’i bütün yönleriyle tanıtmaya gayret gösterdiğimiz bu araştırma, muhakkak her yönü ile mükemmel değildir. Fakat mevzunun bütünü ile ilgili olarak yapılan bu çalışmayla, daha sonra bu alanda araştırma yapacakların dikkatine konuyu sunmuş olmayı ümit ediyorum.

      Elli yılı aşkın bir süre faaliyetini sürdürmüş olan Meclis-i Meşâyih’i tanıtmak için öncelikle kurumun bütün arşivini inceledik. Müesseseyi, kurumun 8200 sayfa civarındaki kayıtlarından faydalanarak tanıtmaya çalıştık. Çalışmamızdaki hedeflerimizden biri de Meclis-i Meşâyih arşivini tanıtmaktı.

      Bu çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; Meclis-i Meşâyih öncesi Osmanlı döneminde, devlet ile tarikatlar arasındaki münasebetleri özet bir şekilde değerlendirdik. Meclis-i Meşâyih’in kuruluş nedenlerini, konu ile ilgili yapılan çalışmalardan yola çıkarak tespite çalıştık. Kurumun kuruluşunu ve nizamnamelerini tanıtarak bu müessese için öngörülen faaliyet alanını ve üstleneceği görevleri de arşiv belgelerinden yola çıkarak tanıtmayı amaçladık.

      İkinci bölümde; Meclis-i Meşâyih’in faaliyetlerini tanıtmaya gayret gösterdik. Kurumun kuruluşundan kapanmasına kadar geçen süreçte yapmış olduğu faaliyetleri, benzerliklerine göre başlıklara ayırarak tanıtmaya odaklandık. Bu bölümde, kurum arşivinde yer alan karar defterlerinden ve gelen taleplerden yola çıkarak yapılan faaliyetleri belirlemeye çalıştık. Meclis-i Meşâyih’in almış olduğu kararlar ve toplantılarda konu edinilen gündemleri tarih sırasına göre değil, konuların içerik benzerliğine göre sınıflandırarak ele aldık. Bu bağlamda benzer kararlardan sadece birer örnek verilerek kurumun yapmış olduğu faaliyetler tanıtılmıştır.

      Üçüncü bölümde ise Meclis-i Meşâyih’in arşivi tanıtılmaya çalışılmıştır. Meclis-i Meşâyih’in arşivi, elli iki defter hâlinde tasnif edilmiştir. Bu defterlerin içeriği 8200 sayfadan oluşmaktadır. Kurumun her defterini ayrı ayrı ele alarak ve içeriğinden bir örnek vererek bu arşivi tanıtmaya ve sonraki araştırmacıların dikkatine sunmaya çalıştık. Çalışmamızın sonuç bölümünden sonra, Meclis-i Meşâyih nizamnamelerini ve kurumun yayımlanmış olduğu talimatnamelerin tam metnini koyarak okuyucuların dikkatine sunduk.

      Son olarak, bu çalışma nedeniyle kendilerine yeterli zaman ayıramadığım çocuklarım ve her zaman desteğini gördüğüm değerli eşime müteşekkirim. Bütün çabalara rağmen çalışmamızda görülebilecek kusur ve hataların şahsımızdan kaynaklandığını itirafla beraber, affedilmesini temenni ederiz.

ANKARA 2013

      KISALTMALAR

      AÜİFD: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

      BEO: Bab-ı Âli Evrak Odası

      Bkz.: Bakınız

      BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivleri

      DİA: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

      DUİT: Dosya Usulü İradeler Tasnifi

      K.evvel: Kânunuevvel

      K.sani: Kânunusani

      C.ahir: Cemaziyelahir

      C.evvel: Cemaziyelevvel

      T.evvel: Teşrinievvel

      T.sani: Teşrinisani

      TCTA: Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi

      İA: İslam Ansiklopedisi Age.: Adı geçen eser

      Agm.: Adı geçen makale

      Agmd.: Adı geçen madde

      Agtz.: Adı geçen tez

      Der.: Derleyen

      Ed.: Editör

      C: Cilt

      H: Hicri

      s.: Sahife

      S.: Sayı

      Trc.: Tercüme

      Trs.: Tarihsiz

      yy.: Yüzyıl

      GİRİŞ

      Kaynaklar ve Araştırmaların Değerlendirilmesi

      Kaynaklar

      Çalışmamız için gerekli olan temel veriler arşiv belgelerinden oluşmaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığı İstanbul Müftülüğünde bulunan meşihat arşivinde, çalışmamızın ana kaynağını oluşturan belgeler bulunmaktadır. Bu arşivde Meclis-i Meşâyih’e ait olan elli iki defter mevcuttur. Kurumun faaliyetlerinin yanı sıra tekkeler ve şeyhler ile ilgili bazı bilgilerin kayıtlı olduğu bu defterler, çalışmamızın temel verilerini oluşturmaktadır. Meclis-i Meşâyih’e ait olan bu defterler, Şeyhülislamlık arşivi defter kataloğu hazırlanırken bir tasnife tabi tutulmuş, on iki başlık altında değerlendirilmiştir.1 8200 sayfayı aşan bir içeriğe sahip olan bu defterlerde, kurumun faaliyetleri düzenli bir şekilde kaydedilmiştir. Çalışmamızın özellikle iki bölümü için temel verilerimiz, meşihat arşivinde yer alan bu defterlerdir. Çalışmamızın bir bölümünde, Meclis-i Meşâyih arşivini tanıtmayı amaçladık. Bu nedenle çalışmada temel kaynağımız olan bu arşivle ilgili detaylı tanıtımı bu bölüme bıraktık.

      Meclis-i