МИРЗО ҲАМДАМ ҚИССАСИ
Тошкент
Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси
“Фан” нашриёти.
1998
Қўлингиздаги қиссада Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий иштирокида Абдураҳмон Жомий билан нозик табиатли ғазал шайдоси Мирзо Ҳамдам ораларида бўлиб ўтган ғазал базми ва шеър баҳси ўз ифодасини топган.
Асар кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган.
Форсийдан
Аҳмаджон ҚУРОНБЕКОВ
Ҳайдарбек БОБОБЕКОВ
Мамуд ҲАСАНИЙ
таржимаси.
Масъул муҳаррир Р. С. Қосимов.
Илмий муҳаррир тарих фанлари
доктори Ҳ. Н. Бобобеков
© Махпират номидаги Ўрта Осиё
М 4603010000 – 3-246/98 Рез. 98. халқлари тарихи институти.
М 355(04) – 98 © Ўзбекистон Республикаси ФА
“Фан” нашриёти, 1998 йил.
ISBN 5-648-02547-5 © Ҳайдарбек Бобобеков.
МИРЗО ҲАМДАМ ҚИССАСИ
Мирзо Ҳамдам қиссаси халқ орасида кенг тарқалган. У асли форс тилида бўлиб, “Қиссаи Мирзо Ҳамдам”, “Қиссаи Мирзо Ҳамдам ва Мавлоно Жомий”, “Қиссаи Мирзо Ҳамдам ва латойифи Жомий”, “Қиссаи Мирзо Ҳамдамхон” каби ном-лар билан қўлёзма ҳолида ўқиб келинган. Ўзбекистон Респуб-ликаси ФА Шарқшунослик илмгоҳининг қўлёзмалар хазина-сида унинг 19 та қўлёзмаси сақланмоқда. Қисса 1915 йилда Когонда, 1916 йилда эса Тошкентда чоп этилган. 1916 йилда Тошкентда яна унинг форсча матни билан бирга ўзбекча тар-жимаси ҳам эълон қилинган бўлиб, бу таржима машҳур ҳат-тот, шоир ва таржимон Сирожиддин Маҳдум Сидқий Хондай-лиқий томонидан амалга оширилган. Сидқий бу таржима ки-тобни “Сипари ғам, таржимаи қиссаи Мирзо Ҳамдам” (“Мир-зо Ҳамдам қиссасининг таржимаси бўлмиш ғамларни ҳайдов-чи китоб”) деб атайди ва биринчи саҳифасига Жомийни улуғ-ловчи қуйидаги тўртликни илова қилади:
Илм элин Жомий пешвоз эрур,
Ишқ элин Жомий муқтадоси эрур.
Шеъридур завқ элиға бол каби,
Ташна Сидқийға худ зулол каби.
Сидқий бу қиссани нима учун таржима қилганини шеърда қуйидагича баён қилади:
Тамаллуқ қилиб Мулла Акмалхон ул,
Мени индабон айлади меҳмон ул.
Ўшал дам тилаб Ҳислат Эшонни ҳам,
Менга ҳамдам этти ўшал бо карам.
Қилиб ул икков мандин ўқ илтимос,
Дедиларки, эй марди мардоншунос.
Ки бу Мирзо Ҳамдамни турк айлангиз,
Ани чоп этайлук қилиб яхши биз.
Демак, Сидқий ношир Акмалхон ҳамда шоир Хислат Эшоннинг илтимоси билан бу қиссани ўзбекчага ағдарган. Юқорида айтганимиздек, у 1916 йилда Тошкентда чоп этил-ган.
Қиссанинг мазмунига келсак, бир қараганда у кишига ғала-ти туюлади. Гўёки буюк аллома Абдураҳмон Жомий (1414–1492) бир самарқандликнинг хабарига кўра, Мирзо Ҳамдам исмли нозанин йигитга ошиқ бўлиб, Самарқандга жўнайди. Ҳақиқатан ҳам, қиссанинг мазмуни зиддиятли бўлиб, уни қу-йидагича изоҳлаш мумкин.
1. Қисса муаллифи Жомийнинг “ҳамдам” сўзи учрайдиган ғазаллари асосида бу воқеани ўйлаб чиқарган ва бу қисса ор-қали Жомий ғазалларини халқ орасига ёйишни истаган.
2. Сўфийлик таълимотида ёш йигит Аллоҳ ёки пир сифати-да талқин қилинган. Масалан, Навоийнинг ҳам “Тифл” (бола) га нисбатан ошиқона айтган ғазаллари бор. Тасаввуфона ға-залларда бу кўпинча “муғбача” тарзида берилади. Мирзо Ҳамдам орқали Аллоҳга етишиш, унинг гўзаллигини таран-нум қилиш ёки пирнинг топиш истаги баён қилинган.
Қиссанинг бошида Жомий Мирзо Ҳамдамга ошиқ қилиб кўрсатилсада, охирига бориб, Жомийнинг Мирзо Ҳамдамга нисбатан оталарча меҳрибон бир зот эканлиги, ўз ўғлига қай-ғургандек унинг учун қайғуриши, Мирзо Ҳамдамнинг шеъри-ятга ўч экани, ғазалларни ғоят даражада чуқур фаҳмлаши ва қадрлашини Жомий юқори баҳолагани очиб берилади.
Қисса даврлар ўтиши билан қайта ишланиб, кескин ўзга-ришларга учраб бораверган. Унинг ҳар бир қўлёзмаси бир-биридан фарқ қилади. Уларда воқеалар ўрни алмашган, ғазал-лар қисқартирилган ёки тўлдирилган. Ҳусайн Бойқаро эса Ҳиротдан Самарқандга келиб қолган. Бизнингча, бу қисса биринчи марта ёзилган пайтда бутунлай бошқача бўлиб, у ҳам бошқа достонлар каби, давр ўтиши билан қайта ишланиб бор-ганлиги табиийдир.
Жомийнинг Самарқанд ва Тошкентга келгани ҳақида аниқ маълумотлар мавжуд. Қиссада Жомий Самарқанд мадрасаси-да мударрис бўлган, деб кўрсатилади. Бундан ташқари, Жо-мий Самарқандда тасаввуф соҳасида “Нақши Мулло” деган йўл ишлаб чиқиб, халқни унга тарғиб қилувчи сифатида тал-қин этилади. Бу зикрга тушишнинг бир йўли бўлиб, халқ унга эргашган эмиш. Аслида бу афсона бўлса керак, чунки Жомий-нинг бу усули ҳақида унинг асарларида маълумот йўқ.
Мирзо Ҳамдам қиссасини биз аввало Ҳ. Бобобековнинг ху-сусий кутубхонасида сақланаётган қадимги