Tom Soyerning boshidan kechirganlari
Birinchi bob
TOM O‘YNAYDI, URUSH-TO‘POLON QILADI, YASHIRINADI
– Tom!
Hech kim javob bermadi.
– Tom!
Hech kim javob bermadi.
– Qayoqqa gumdon bo‘ldi ekan bu tirmizak?.. Tom!
Kampir ko‘zoynagini burniga tushirib, uning ustidan butun uyni ko‘zdan kechirib chiqdi; so‘ngra ko‘zoynagini peshonasiga ko‘tarib qo‘ydi-da, uning tagidan qaray boshladi. U, bolaga o‘xshagan kichik bir narsani qidirishga to‘g‘ri kelganda, hech vaqt ko‘zoynagi bilan qaramas edi, chunki bu, qalbidan sevgan birdan bir takallufli ko‘zoynagi bo‘lib, u chinakam zaruratdan emas, balki «olifta» ko‘rinish uchungina taqilar edi. Kampir pechkaning mo‘risidan ham xuddi shu taxlitda mo‘ralay olar edi. Dastlabki daqiqada u go‘yo hovliqib qolganday bo‘ldi va unchalik jahl bilan aytmasa ham qattiq ovoz bilan:
– Shoshma, qo‘limga tushib qolarsan, men seni…– deb qo‘ydi.
U so‘zini aytib tugatmadi, chunki xuddi shu vaqtda engashib olib pol yuvadigan cho‘tka bilan karavot tagini zo‘r berib axtara boshlagani uchun nafasi tiqilib qolgan edi. U karavot tagidan mushuk bolasidan boshqa hech narsa topa olmadi.
– Qanday yaramas bola ekan-a! Bunday bolani umrimda ko‘rgan emas edim.
U lang ochiq turgan eshik yoniga keldi va ostonada to‘xtab, bog‘dagi bangidevona o‘tlar hamda pomidor ko‘chatlari orasidan Tomni sinchiklab qidira boshladi. Tom u yerda yo‘q edi. Keyin yana bir marta qattiqroq tovush bilan:
– To-o-m! – deb qichqirdi.
Orqa tomonda bir narsa shitirladi. U qayrilib qararkan, endigina qochmoqchi bo‘lib turgan bolaning yengidan mahkam ushlab oldi.
– Ana, aytmadimmi! Men bir karra shu omborni qarashim kerak edi-ya! Hoy, sen bu yerda nima qilib yurib eding?
– Hech narsa.
– Hech narsa deysanmi? Qo‘llaringni qara, og‘zingni qara nimaga bo‘yab olgansan?
– Bilmayman, xola!
– Sen bilmasang, men bilaman! Murabbo yegansan, bildingmi! Men senga bu murabboga tegma, agar tekkuday bo‘lsang, xipchin bilan savalayman, deb qirq marta aytgan edim. Qani, xipchinni menga ber-chi!
Xipchinning shipillagan ovozi havoni yorib o‘tdi. Kaltak yeyish xavfi aniq edi.
– Voy, xola, ana uyoqqa qarang, orqangizda turgan narsa nima?
Kampir qo‘rqqansimon orqasiga endigina qayrilib qaragan va xavfli balodan qutulish uchun, etagini yig‘ishtira boshlagan ham ediki, bola lip etib qochdi-da, baland taxta devor ustidan oshib, yugurganicha ketdi.
Polli xola biroz hayron bo‘lib turdi-da, keyin sekingina kulib qo‘ydi.
– Obbo, tirmizagey! Nahotki, men uning bunaqangi ishlarini shu choqqacha fahmlamasam-a? U meni ozmuncha ahmoq qildimi? Ammo, ko‘rinib turibdiki, qari odam barcha ahmoqlardan ham ahmoqroq bo‘lar ekan. Qari itni yangi qiliqlarga o‘rgatib bo‘lmaydi, degan so‘z bejiz emas ekan. Biroq Tomning qiliqlari ham har xil: hech qaysisi bir-biriga o‘xshamaydi, shunday bo‘lgandan keyin, uning nima qilmoqchi bo‘lib yurganini bilib bo‘ladimi? U jahlim chiqqan choqda dumini xoda qiladi, yoki qanday qilib bo‘lsa ham meni kuldiradi va shundan keyin butun g‘azabim tarqaladi-yu, unga tirnog‘imni ham tegiza olmayman. Men zimmamdagi vazifani bajara olmayotirman, xudo gunohimni kechirar. Bolani kaltaklamagan odam uni halok qilishligi muqaddas kitobda aytilgan1.
Men uni sho‘x o‘stirganim uchun gunohkorman axir; buning uchun biz har ikkimiz ham jazolanajakmiz. Uning miyasi har xil yomon o‘ylar bilan band ekanligini bilganim bilan nima qila olar edim? Axir, u rahmatli singlimning o‘g‘li-da, shuning uchun uni kaltaklashga qo‘lim bormaydi! Har doim men uning ta’zirini bermay, qochirib yuborganimda, vijdonan azoblanamanki, uni aytib ham berolmayman, agar uni jazolasam, achinganimdan ko‘nglim pora-pora bo‘ladi. Muqaddas kitobda to‘g‘ri aytilgan, odamzodning umri kalta va g‘am-g‘ussa bilan to‘la. Xo‘p, mayli! U bugun saboqdan qochib, maktabga bormadi: tushki ovqat vaqtidan kechgacha tentirab yuradi, ertaga esa unga jazo berishga – uni qiyin bir ishga o‘tqazib qo‘yishga to‘g‘ri keladi. Yakshanba kunlari, bolalarning hammasi bayram qilib o‘ynab yurgan vaqtlarida, uni ishlashga majbur qilish – rahmsizlik bo‘lar, lekin boshqacha iloj yo‘q: uning yomon ko‘rgan narsasi – ish. Axir, men qachon bo‘lsa ham unga nisbatan o‘z vazifamni ado qilishim zarur-ku, aks holda bu tirmizak butunlay buzilib ketadi.
Tom chindan ham kun bo‘yi shataloq otib o‘ynab yurdi va vaqtini juda xushchaqchaqlik bilan o‘tkazdi. U, xizmatkor negr bolasi Jimga ertangi kun uchun o‘tin arralab, tutantiriqlar tayyorlab qo‘yish ishiga yordamlashishi yoki (aniqroq qilib aytganda) Jimga o‘zining boshidan kechirganlarini so‘zlab berishi kerakligi uchungina uyga qaytib kelgan edi. Tomning ukasi Sid (o‘gay ukasi), u kelgan vaqtda o‘z ishlarini bitirib qo‘ygan edi (unga tarasha va payrahalar to‘plab qo‘yish buyurilgan edi), chunki u itoatli, kattalar oldida hech vaqt sho‘xlik qilmaydigan bir bola edi.
Tom o‘zining kechki ovqatini yer va bir bo‘lak qand o‘g‘irlab olish uchun payt poylab o‘tirar ekan, Polli xola, Tom o‘z og‘zidan ilinib, qilgan ishlarini aytib berarmikan, degan umidda unga dudmol savollar berar edi. Ko‘p soddadil kishilarga o‘xshab, u ham hech mag‘rurlanmasdan, o‘zini juda hiylakor bir ayol hisoblardi va o‘zining eng sodda maqsadlarini ham o‘taketgan hiylakorlik, deb sanar edi.
– Tom deyman, – dedi u, – bugun maktab juda isib ketgan bo‘lsa kerak, shunday emasmi?
– Ha, xola, ancha issiq bo‘ldi.
– Rostanam isib ketdimi?
– Ha, xola juda isib ketdi.
– Daryoda cho‘milging kelgandir-a, Tom?
Tomning ko‘nglida shubha paydo bo‘ldi. U diqqat bilan Polli xolaning yuziga tikildi, lekin uning yuzlaridan hech narsa anglayolmadi. Tom esa javob berdi:
– Yo‘q, xola, cho‘milgim kelmadi.
Kampir qo‘lini cho‘zib, Tomning ko‘ylagini ushlab ko‘rdi.
– Har holda, – dedi kampir, – unchalik terlamabsan.
Kampir o‘z nazarida Tomning ko‘ylagi quruqligini qanday ustalik bilan bila olganiga va o‘z miyasida nimalar borligi to‘g‘risida hech kim hech narsani xayoliga ham keltirmaganligiga mag‘rurlanar edi. Biroq Tom shamolning qaysi tomonga qarab esayotganini payqagan edi. U bundan keyingi so‘roqlarning oldini olib:
– Maktabimizdagi bolalarning hammasi salqinlanish uchun boshlarini suvga tiqib oldilar. Ko‘rdingizmi, shuning uchun ham sochlarim haligacha ho‘l, – dedi.
Polli xola ranjigan edi: qanday qilib u, shundoqqina aybini fosh qilib turgan dalilni qo‘ldan berib qo‘ydi? Biroq shu zamon uning miyasiga yangi bir fikr keldi.
– Tom, boshingni ho‘llash uchun, yoqangdagi men tikib qo‘ygan yerni so‘kishga to‘g‘ri kelmadimi, axir? Qani, yoqangni ko‘rsat-chi?
Tomning yuzidagi qo‘rquv yo‘qoldi. U, nimchasining tugmalarini yechdi. Ko‘ylagining yoqasi mahkam tikilganicha turar edi.
– Ha, yaxshi, barakalla! Men seni maktabga bormay, cho‘milib yurgandirsan, deb o‘ylagan edim. Sen mug‘ombir bo‘lsang ham, ba’zan o‘ylagandan ham yaxshi bola bo‘lib ketasanki, asti qo‘yaber.
Polli xola o‘zining hiylalari chippakka chiqqanligidan juda xafa bo‘lsa hamki, ayni zamonda Tomning shu kundan boshlab gapga kiradigan bo‘lib qolganligi uchun juda xursand edi.
Shu orada Sid oraga suqildi.
– Agar men yanglishmasam, – dedi u, – siz uning yoqasini oq ip bilan tikkan edingiz, hozir esa unda qora ip ko‘rinadi.
– Ha, aytgandek, men oq ip bilan tikkan edim-a, Tom!
Biroq Tom, bu so‘zni oxirigacha tinglab o‘tirmadi, lip etib qochib, chiqib qichqirdi:
– Sid, ha, senimi, bu