Түүр омуктара уонна тыллара. Андрей Тихомиров

лтай" диэн тыл түүр тылыгар "алтын" – "золото", монголлыы «алт»диэн тыл киирэр. "Алтан Тобуруокап" эбэтэр "Кыһыл көмүс тимэх" ("көмүс тимэх") – монгол летопиһа. Алтай баай сирдэринэн полиметалларынан, тимир рудатынан, ртатынан, ону таһынан көмүһүнэн биллэр.

      Алтай тюркистэрэ бэйэлэрин төрүттэринэн араас омуктар, ол иһигэр нетрк омуктара эмиэ бас бэринэллэр. Былаас, сурук- Бичик көрдөрөрүнэн, сүөһү улахан табатын иитиитигэр, туттар малын- салын уонна кулуттарын хаһаайыстыбатыгар иҥэриммит улахан табаларын илиитигэр түмүллүбүтэ. Бу баһылык феодальнай- патриархальнай холбоһук каган турара. Ол эрээри Алтай түүркэлэрэ уонна кинилэргэ бас бэринээччилэр төрөөбөтөхтөрө, бастатан туран, төрүт олохтоох уопсастыбаннай тэрилтэ уонна билигин да кылаастар аныгы өйдөбүлгэ киирэ иликтэр. Государство хаһаайыстыба биир сайдыылаах уруулуу- аймах түмсүүтэ эрэ баара.

      Алтай түүрк историята Н. э. сүрүннээн археологическай уонна сурук- Бичик источниктарынан биллэр. Сүрүн археологическай источниктарынан көмүллүү уонна онно булуллубут маллар буолаллар. Бу кэмҥэ аты уонна аты миинэргэ ыҥыыры кытары киһини көмөр үгэстээх. Горнай Алтай хочотугар түөрт муннуктаах таас булгунньахтар хаһыллыбыттар. Бу дьаамаларга көмүллүбүт көхсүгэр ууннулар. Көмүллүбүт аты кытары кэккэлэһэ көмпүттэр. Иинин уҥуоҕа таастан эрэ үөһэ бэлиэтэммит. Могильника киинигэр мэлдьи биллиилээх киһи сылдьара, тулатыгар көмүллүбүт буойуннар эбэтэр кулуттар иинин иинин иинэллэрэ. Бүтэһик дьадайыы киин иин баайын- дуолун улаханнык бэлиэтиир. Маны сэргэ улахан булгунньахтар көрсөллөр. Онно көмпүүтэр инвентарын уонна көмпүүтэр ритуалын уустуктарынан уратыланаллар. Иин иһигэр саа тыаһа, тимир быһах, биил курдаах баай, былыргы түүр суруктаах үрүҥ көмүс иһит баар. Быыс кэннигэр сылгы уҥуоҕа бүөлэннэ. Маннык курганнар Алтайга Катанда сэлиэнньэтигэр, Туяраҕа уонна Уус- Алдан өрүскэ аһыллыбыттара.

      Сүөһү иитиитэ – түүрк тыллаах өбүгэлэрэ билиҥҥи Саха сирин территориятыгар халааҥҥа киирбиттэриттэн уһун кэмҥэ прибайкальяттан саҕалаан, АНГАРАҔА уонна Ленаҕа курыканнар олорбут кэмнэригэр (Курумчинскай культура диэн ааттанар). Ол да буоллар, маннааҕы сирдэргэ дотюрк нэһилиэнньэтэ эмиэ баара. Тимир суол үйэтин былыргы нэһилиэгэ Дьокуускайтан р. үүккэ баар. Саха сирин төрүт култуурата Өлүөхүмэ уонна Лена Аллараа тардыытыгар намыһах бөһүөлэктэргэ көстүбүт. Нэһилиэнньэ булт уонна балыктааһынынан дьарыктанар. Саха норуота Соҕурууҥҥу түүр тыллаах омуктары олохсутуу түмүгэр Ленаҕа үөскээбитэ. Саха сирин соҕуруу өбүгэлэрин тиһэх долгуна орто Өлүөнэҕэ эрэ киирэрэ сабаҕаланар, холобур,сахалар хотугулуу- арҕааҥы табаһыттар, эбээннэр туспа бөлөхтөрүн булкуйуу түмүгэр соторутааҕыта киин оройуоннартан тахсар эбээннэр туспа бөлөхтөрүн бутуйуу түмүгэр тахсыбыта. Общественность были якутов настоящего многие настоящихся родного стройа, сохранился родовой место. Антропологическай өттүнэн сахалар киин Азия уонна Байкал тииптэригэр Монголия раса диэн сыһыараллар. Олорор сирдэринэн, культурнай- бытовой уратыларынан Саха дьоно кэккэ локальнай бөлөхтөргө – Амма, Бүлүү, Өлүөхүмэ, Верхоянскай, хотугу сирдэргэ арахсаллар. Саха сирин хаһаайыстыбатыгар уонна материальнай культуратыгар киин Азия сүөһү иитиитин культуратын кытта сибээстээх салаалар баһыйаллар эрээри, хотугу таңара элеменнэрэ эмиэ бааллар. 20- с сс. Саха дьоно нуучча судаарыстыбатын састаабыгар киллэриллибиттэрэ, кинилэр социальнай- экономическай уонна культурнай сайдыыларын түргэтэппитэ. Ол кэмҥэ Саха норуота ыраахтааҕы чунуобунньуктар, атыыһыттар уонна кэччэгэйдэр өттүлэриттэн кырыктаах уордайыыга, суостаах баттааһыҥҥа түбэспиттэрэ.

      Феодализмҥа кэлиэхтээх дойдуларга (холобур, Кытайга, Индияҕа, Ираҥҥа – Азияҕа, Италияҕа, Францияҕа, Испанияҕа – Европаҕа) бас билиилээх тутулуктанан саҥа хардыыны уонна өссө былыргы айыллыбыт омуктары үөскэтиигэ көһүү буолла. Феодализмҥа кэлбит дойдуларга (холобур, Европаҕа – Германияҕа, Англияҕа, Скандинавия дойдуларыгар, Россияҕа, Чехияҕа, Польша, Илин – түүр омуктарыгар), омуктар үөскээһиннэрэ уонна племенной холбоһуктара феодализм сайдыытыттан саҕаламмыта. Европаҕа уонна Азияҕа кэккэ племенной бөлөхтөр уонна холбоһуктар бааллар (холобур, монгол уонна түүр омуктарыгар) бу процесс саҕаланыыта быдан хойут, хііііі үйэлэргэ сыһыаннаах.