Qaçaq Muradın huşu özünə qayıdırdı. Başının üstünü almış ölüm qəbirdə onu tərk eləmişdi. Döyüşdən sonra onun kimi xeyli adamı dəfn eləmişdilər, özləri də çıxıb getmişdilər. Dədə bəyin bilmədən vurduğu nizə zərbəsindən Qaçaq Murad xeyli qan itirmişdi və onu ölmüş bilib dəfn etmişdilər.
Üstündən xeyli keçəndən sonra o, özünə gəlmişdi. Bədəni selin-suyun içindəydi, nəfəs almaq çox çətin idi. Ağzı da, burnu da parça ilə sarınmışdı. Qollarını tərpətmək istədi. Yox, qolları da həmin parça ilə bədəninə sarınmışdı. Qalxmaq istədi, mümkün olmadı. Yalnız indi başa düşdü ki, qəbirdədir, onu kəfənə büküblər.
«Ey tanrı, axı mənim günahım nəydi ki, öldürüb dəfn eləyəndən sonra diriltmisən. Bəs qəbirdə də adamı dirildərlər? İndi mən buradan necə çıxım?»
Çiynində ağrı vardı. Amma qəbirdə olduğunu hiss eləmək o ağrıdan qat-qat dəhşətli idi və bu dəhşəti dərk edəndən sonra heç bir ağrı onunla müqayisə edilə bilməzdi.
Barmaqlarını tərpətdi. Barmaqları salamat idi. Orta barmağını bədənindəki kəfənə ilişdirib dartdı. Bir şey çıxmadı, ikinci dəfə dartanda cırılan kəfənin səsini eşitdi. Yox, o, qəbirdədi. O, yuxu görmür. Barmağı kəfəni cırdıqca, qolu rahatlığa çıxırdı. Sonra qolunu qatlaya da bildi, sifətini də kəfəndən xilas elədi. İndi bir az rahat nəfəs ala bilərdi. Əlini qaldırıb yuxarı toxundurdu. Ağac döşəmişdilər. Daş olsa, işi əngəl ola bilərdi. Yaxşı, indi neçə eləsin? Ağacı haradan çıxartsın ki, torpaq tökülüb onu basmasın. Hər halda baş tərəfdən olmaz. Onda nəfəsi təngiyər, torpaq altdan çıxa bilməz. Ortadan ağacın birini qanırıb qəbrin içinə saldı və üstünə torpaq tökülməyə başladı. İkinci, üçüncü ağacları da çıxartdı. «Qoy torpaq tökülsün, onun altından çıxa bilərəm. Çətin deyil. Yəqin ki, qəbri çox da dərin qazmayıblar. Müharibə yeridi, kimdi kəmali-səliqəylə qəbir qazan».
Torpaq oyulub qurşağına töküldükcə, onu aşağı, ayaqlarının üstünə itələyirdi. Qəbir torpaqla dolanda deyəsən işığa bənzər nəsə göründü. Qaçaq Muradın ümidi artdı. Ağacları bir-bir çıxardırdı. Torpaq onun üstünü alanda ikiəlli bu torpağı eşdi, eşdi və nəhayət, qalxıb otura bildi. Bir az da dözüm, bir az da səbr. Birdən-birə o, sinədolusu nəfəs aldı və sərin, təmiz hava onun başını gicəlləndirdi, gözünün qabağında qığılcımlar oynadı. Bu qığılcımlar bir yerə yığılıb böyük kürə şəklini aldı.
Kənardan baxan olsa görərdi ki, təzə qəbrin batmış torpağı içindən lopa bığları, iri burnu, piyalə gözləri olan bir baş çıxıb, ölümcül vəziyyətdə dayanıb. Qıyılmış gözləri üfüqdən qalxan qan rəngli aya baxır.
Qulağına səs gəldi. Bu səs onu özünə gətirdi. Aralıda çaqqallar ulaşırdı.
«Əzrayılın çəngindən çıxıb çaqqala qismət olmaq lap gülünc olar. Qəbirdən çıxmaq lazımdı». O, torpağı eşib sinəsinə qədər çölə çıxartdı. Artıq əlləri çöldəydi. Daha xilas olmuşdu. «Bir dəfə qəbirdə uzananın ömrü əlli il uzanır. Belə yerdə ki, tanrı məni diriltdi, çaqqal nədi, heç canavara, şirə, pələngə də can vermərəm». Birdən onun ağlına dəhşətli bir fikir gəldi. «Olmaya mən xortdamışam? Xortdamaq ölməkdən betərdi. Xortdayan ən vəhşi heyvandan da pisdir. Əgər belədirsə, onda ölüm yaxşıdı. Mən xortdamışam. Nə bilim xortdayan necə olur?»
Bu fikir onu tez tərk elədi. Qəbirdən çıxanda tərliydi, indi sərin hava onu üşütdü. Lüt-üryan idi. Kəfən qəbirdə qalmışdı. Heç o kəfəni çıxarmaq fikrinə də düşmədi. «Xortdayanlar ağ kəfəndə gəzirlər. Yaxşı, bəs mən indi əynimə nə geyəcəm? Hanı ordugah? Bir səs-ün eşidilmir axı…»
Qəbirdə olanda onun bircə fikri vardı. Necə olursa-olsun bayıra çıxmaq. İndi işıqlı dünyaya çıxanda min dənə dərd onu götürmüşdü. Əyninə paltar tapmaq, harada olduğunu öyrənmək, bir kənd-kəsəyə çatmaq.
Ayağa qalxdı. Amma əlləri ilə qabağını tutdu. Qaçaq Murad hamamda fitə ilə çiməndə də utanırdı. İndi bu aylı gecədə, düzün ortasında lüt, anadangəlmə dayanmağına elə xəcalət çəkirdi ki…
Çiyni bərk sızıldayırdı. Amma onun hayında deyildi. Qəbirdən çıxmış ölü hansı ağrıya fikir verəcək? Təzə qəbirlərin yanından keçdi. Artıq ayın işığı da çoxalmışdı. Bir az aşağıda nəsə parıldayırdı. Yaxınlaşdı. Bu ölmüş döyüşçünün sinəsinə düşüb qalmış qalxan idi. Bura ki lap döyüş meydanıdı.
Murad qaçaqlıq eləyəndə, karvan qabağı kəsəndə heç adamların əyninin paltarını soyundurmamışdı. İndi ölmüş döyüşçünü soyundurmaqdan başqa əlacı yox idi. Əvvəl döyüşçünün məstlərini çəkib çıxartdı. Sonra şalvarını və çuxasını soyundurdu.
İndi hara getsin? Bu döyüşdə kim qalib gəlib? Şirvanşahmı, İsmayılmı? Onun heç nədən xəbəri yox idi. Yəqin ki, İsmayıl. Yoxsa onda Muradı heç kim dəfn eləməzdi. Bu soyundurduğu da Şirvanşah qoşununun döyüşçüsünə oxşayırdı. Onda İsmayıl Şamaxıda olar.
«Yox, mən onların yanına gedəsi deyiləm. Onlar artıq məni dəfn eləyiblər. Bir daha onların gözünə görünsəm, məni xortdamış bilərlər. Bu zəhrimara qalmış yara məni incidir. Buna bir əlac eləyə bilsəydim, çıxıb öz ellərimizə gedərdim. Bəsdi, böyüklərdən gördüyümü görmüşəm.»
Qaçaq Murad paltar dərdindən qurtarandan sonra onu təzə bir dərd aldı: hara getsin? Dərdini kimə desin? Yarasını harda sağaltdırsın? İndi yara daha bərk göynəyirdi, ürəyi oyulurdu. Bir daşın üstündə oturdu. Çənəsini yumruqlarına söykədi. Sonra adəti üzrə sol əlini bığına çəkdi. Bığından torpaq tökülürdü. «Qəbrə girib çıxan adamın bığından düyü tökülməyəcək ki…»
Sonra onun gözü ayın zəif işığında paltarını soyundurduğu meyitə sataşdı. «Görəsən kimdi, haralıdı bu bədbəxt? Yazığı dəfn də eləməyiblər. Dünyanın işinə bax, qəbirdən çıxan dəfn olunmayanın paltarını geyir. Bu paltar, sahibinə nə xoşbəxtlik gətirdi ki, mənə də gətirsin?!»
Murad hiss eləyirdi ki, halı heç yaxşı deyil. Bədənində süstlük, qollarında və biləklərində gücsüzlük var. Belə getsə, onu dəfn eləyən də tapılmayacaq, meyiti bu düzlərdə qalıb qarğa-quzğuna yem olacaq. Burda ona kim sahib duracaq? Şirvanın öz oğullarının meyitləri tökülüb qalıb.
Səs gəldi, addım səsləri. Bu, at ayağının tappıltısına oxşayırdı. Həm də cidarlı at ayağının səsinə. Ürəyində yeni bir ümid işığı yandı. Əgər o, insan ayağının səsini eşitsəydi, bütün ümidləri alt-üst olardı. Atdan ziyan gəlməz. Qalxanda azacıq səndirlədi. Sərxoş adamlar kimi başı gicəlləndi. Ayaqlarını torpaqda hiss eləməyə çalışdı. Gözlərini bir anlıq yumub açdı. Başını silkələdi ki, bu zəiflik keçsin. Deyəsən indi bir az özünə gəldi.
«Atı tutmaq lazımdır», – fikirləşdi və səs gələn tərəfə yeridi. At onu görüb qaçmadı. Qulaqlarını cütləyib oxrandı. Murad yavaşca əl atıb atın yalından yapışdı. Heyvanın belində yəhər, çul da yox idi. Əyilib bir əlli cidarını açıb başına keçirdi, ayağını daşın üstünə qoyub birtəhər atın belinə qalxdı. Üzüüstə düşdü. At onu götürüb aparacaqdı. Bu atın sahibi kimdi? Onu necə qarşılayacaq? Bu daha ondan asılı deyildi. Hər şey Muradın bəxtindən asılıydı…
1
«Səkkiz behişt» sarayının həyətindəki çinarın yarpaqları qızıl kimi saralıb tökülmüşdü. Çinarın çılpaq gövdəsi neçə rəngə çalırdı. Qırmızı, göy, yaşıl, sarı.
Şah İsmayıl şəbəkə pəncərəni yuxarı qaldırıb, altındakı dayağını vurdu. Rənglər itdi. Qabığı ordan-burdan soyulmuş, ağ, gövdəli çinarın yuxarı