“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 40-cı kitab
1
Redaktordan
“Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Qafqaz xatirələri” tarixi-sənədli əsərindəki hər bir mövzu, hər bir yaddaş vərəqi XX əsrin əvvəllərində baş vermiş tarixi hadisələrlə yanaşı, bu gün dünyada, xüsusən Qafqazda baş verən geosiyasi vəziyyətə də aydınlıq gətirir. Oxucu buna əsərin istənilən yerində rast gələ
bilər. Bu tarixi qeydlər bir daha onu sübut edir ki, ozamankı siyasi gedişatlar, Qafqaz üzərində cərəyan edən dünya maraqları təkrarlanır və ən dəhşətlisi də odur ki, ovaxtdan bəri heç nə dəyişməyib, əksinə, Qafqaz hələ də təhlükə altındadır. Bunu Məhəmməd Əminin “Rusiya bu dəfə də xristian təbəqənin rusmeylliliyinə arxayın olaraq, yenidən Qafqaza qayıda bilər. Bu isə, bütün Yaxın Şərq üçün arzuedilən deyil!..”
şərhindən də görmək mümkündür.
Keçmişin bugünə ötürdüyü ismarıc və xəbərdarlığa məhəl qoymasaq, tarixi faciələri təkrar yaşamağa məhkumuq. Və Rəsulzadə “Gələcək Qafqaz məsələsi barədə indidən dəqiq fikir və qənaət birliyini təmin etməlidir. Əgər təmin edilməzsə, Qafqaz xalqlarının ən az güc və fədakarlıq sərfi ilə daha çox hürriyət və
istiqlal imkanlarına qovuşması mümkün deyil. Qafqaz xalqları kimi onları dəstəkləyən qüvvələrin də Qafqazın gələcək siyasi vəziyyəti haqqında birgə təsəvvürlərinin olması lazımdır. Yoxsa Qafqaz bir-birinə zidd təsəvvür və
planların qarşılıqlı münaqişəsinə səhnə olar. Buna məhəl qoymayan yeganə tədbir isə Qafqaz Konfederasiyasının ideya və məzmununun bütün əlaqələrini tam ciddiliklə indidən ələ alınmasıdır!.. Azərbaycanın xilası yalnız bütün Qafqazın xilası ilə mümkündür!..” – deyərək, bugünümüzə və gələcəyə aydınlıq gətirir.
Ümidvarıq ki, bu tarixi xatirələri təkcə oxucu kimi deyil, həm də bir vətəndaş kimi oxuyub, nəticə
çıxaracaq, dünyaya açıq gözlə baxacaqsınız.
Tural Quluzadə
2
Giriş
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 31 yanvar 1884-cü ildə Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Ailədə aldığı tərbiyə və ilk təhsildən sonra gəncliyin, milli-mənəvi məsələlərə bağlılığı və rus əsarətinə qarşı olan düşüncələr səbəbindən qəbul olunduğu Bakı Texniki Məktəbini yarımçıq qoymaq məcburiyyətində qalmışdır. Elə o vaxtan da mətbuat sahəsində çalışmağa başlamışdır.
Rəsulzadənin ilk yazısı Tiflisdə Məhəmməd Ağa Şahtaxtlının naşiri olduğu “Şərqi Rus” qəzetində
dərc olunmuşdur. Onun “Bakıdan məktub” başlıqlı bu yazısında rusçuluğa qarşı türkçü mövqeyinin ilk izləri görünürdü. Məhəmməd Əmin bu yazısı ilə bağlı sonralar belə yazmışdır: “Bakıda 1903-cü ilin baharındayıq. Qaladibi parkının xiyabanlarında dolaşan gənclərlə bir yerdəyəm. Hamısı rusca danışıır. Ana dili olan türkcənin yerinə səlis olmasa da, rusca danışılır. Bu mövzunu qabardaraq rusca danışanları qınayan bir məqalə yazdım”.
Sizcə bu yazıdan sonra Azərbaycanda rusca danışmağın qarşısı alındımı? Təbii ki, yox. Bu vəziyyət uzun illər rus təzyiqi altında davam etmişdir. Hətta türk respublikalarının müstəqillik əldə etdikdən sonra da bu dilin ikinci dil kimi istifadəsi sual doğurur. Belə bir halda dahi Məhəmməd Əminin ilk etirazından yüz il sonra belə bu problem öz həllini tapmayıbsa, digər səbəblərin olmasını başa düşmək elə də çətin deyil.
Rəsulzadənin fəaliyyəti 1904-1905-ci illərdə, rus-yapon müharibəsindən sonra daha da genişlənmişdir. Çünki yaponların avropalı kimi tanınıqıları ruslara qalib gəlməsi Rusiya məfhumunu, başda türklər olmaqla, bütün xalqların milli kimilik və mədəniyyətini ayağa qaldırmaq üçün münasib bir məqam gözləmişdilər. Belə bir məqamda türklərlə birgə konqreslər təşkil etdikləri kimi, türk birliyini öz qəzetlərini nəşr etməyə, hətta yenilikçilərlə köhnə fikirlilər arasında birincilərin qələbəsi Avropayönümlü məktəblərin açılması ilə başa çatmışdır.
Lakin çox qısa bir zamanda Rusiyadakı bu azadlıq nəfəsi ruslar tərəfindən boğuldu. Bu səbəbdən bir çox türk gənci həbs olunmuş, yaxud Rusiya tərəfindən işğal edilmiş vətənlərini məcburi tərk etmişdilər. Belə bir vaxtda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1908-1910-cu illərdə İranda, 1911-1913-cü illərdə isə İstanbulda yaşamağa məcbur olmuşdur.
Rəsulzadə İranda Hürriyət ordusunun zəfəri və İran məşrutəsinin elan edilməsi zamanı böyük fəallıqla təşkilatçılığını öz üzərinə götürdüyü “İrani-Nov” (“Yeni İran”) qəzetini bir tərəfdən modern bir qəzet halına çalışdığı halda, digər tərəfdən Azərbaycanın Çar Rusiyasının işğalından azad olması, İranın rus təsirindən qurtulması üçün sərt yazılarla çıxışlara başladı. Qəzet İran Demokratik Partiyasının mətbu orqanı kimi bir müddət fəaliyyət göstərdikdən sonra Rusiyanın İrandakı səfirliyinin tələbi ilə
fəaliyyəti dayandırılmış və Rəsulzadə Türkiyəyə getmək məcburiyyətində qalmışdır.
1911-ci ildə İstanbula gələn Rəsulzadə burada Trablusqarp savaşının ən çətin dövründə və Osmanlı dövlətinin son dönəmlərində canlanan türkçülük hərəkatının önəmli mərkəzi olan Türk Ocağı əhatəsində fəaliyyət göstərdi. “Türk yurdu” qəzetində dərc edilmiş “İran türkləri” məqaləsi türk ictimaiyyətində böyük marağa səbəb olmuş və Anadoludan kənarda türkcə danışan insanlardan xəbər vermişdir.
İstanbula gəlməsi və türk mühiti ilə tanışlığı həmişə Rəsulzadəni qorumuşdur. İstanbulda “Qafqaz və İran” mövzularında məqalələr yazdığı bir dönəmdə, 1913-cü ildə Rusiyada Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsinin 300-cü ildönümü ərəfəsində iqtisadi və siyasi səbəblərdən çəkdiyi sıxıntılar üzündən Qərbin təzyiqi ilə sürgündən qayıtmaq üçün əfv diləyir. Bu əfv sayəsində Azərbaycana qayıdan Rəsulzadə yeni mətbuatda fəaliyyətə başlayan kimi İstanbuldakı əmisi Məhəmmədəli Rəsuloğlunun vasitəsilə yaratdığı “Müsavat” partiyası ilə siyasi fəaliyyətə başlamışdır. 1915-ci ildən yayımlanan “Açıq söz” qəzeti ilə də “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək!” şüarı altında Azərbaycan türkçülərinin fikirlərinin təbliğinə başlamışdır. Bu qəzetdə ictimai yerlərdə müsəlman simasının əvəzinə türk simasını göstərərək, xalqına “Sən türksən!”, rus hökümətinə isə “Biz türkük!”
3
deyə, xitab edərək, qəzetin loqosunun yanına “Gündəlik türk qəzeti” ifadəsini də qeyd etmişdir. Beləcə, Rəsulzadə türklüyünü unutmuş xalqına bu duyğunu yaşatmağa çalışırdı.
28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini elan edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və
məsləkdaşlarının bu sevinci cəmi iki ilə yaxın çəkdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci il aprelin 28-də beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozan RSFSR-ın hərbi müdaxiləsi nəticəsində ömrünü başa vurdu. Bir müddət Bakı yaxınlığında, Şamaxı dağlarında gizlin yaşayan Rəsulzadə tezliklə həbs edildi. Stalin tərəfindən Moskvaya gətirilən Məhəmməd Əmin bir müddət burada xüsusi nəzarət altında saxlanıldıqdan sonra Finlandiyaya, oradan da Almaniyaya qaça bilmişdir.
1922-ci ilin sonunda Türkiyəyə gələn kimi ilk olaraq azərbaycanlıların dağınıq və məyus güzəranlarını yaxşılaşdırmaq üçün səylə çalışdı.