(sənədli-roman)
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 35-ci kitab
Nənələrinin və babalarının dizləri üstündə uşaqlıqlarını,
ürəklərində gəncliklərini keçirən əziz övladlarımıza və nəvələrimizə
Mənə yaşamağa bir qürbət verin,
Ürəyimdə bir vətən qəribsəyib…
Vaqif Səmədoğlu
Mir İsmayıl Saryalın “Bakı rüzgarı” kitabı əlimə 2014-cü ildə düşdü. Daha doğrusu, bu kitabı mənə Nilgün Saryal verdi. Çox mehriban, istiqanlı, hədsiz Azərbaycana bağlı bir insan. Nilgün atamın dayısı Mir İsmayılın nəvəsidir. Azərbaycana olan bu sevginin babasından keçdiyini söyləyir.
İlk öncə “Bakı rüzgarı”nı həyat yoldaşım Vaqifə (Vaqif Səmədoğlu nəzərdə tutulur-red.) göstərdim. Kitab türkcə idi. Vaqif kitabı tanışlıqçün əlinə alıb vərəqlədi. Kitabın adı, dilinin sadəliyi tutdu onu. Vaqif tez bir zamanda kitabı oxuyub onun maraqlı və “Əli və Nino” qədər dəyərli, lazımlı olduğunu söylədi.
Mir İsmayıl Seyidzadə 1918-ci ildə Azərbaycan hökumətinin Avropaya təhsil almağa göndərdiyi yüz gəncdən biri idi.
“Bakı rüzgarı” onun bir ömür parçasının – uşaqlığından gənclik dövrünə kimi keçdiyi ömür yolunun kitabıdır. Kitabı oxuduqca, mən o dövrün qaynar, dramatik tarixi hadisələrinə bürünən bu xatirələrlə doğmalaşırdım, Mir İsmayılla birgə yaşayırdım o illəri, onların ağrı-acısını dadırdım. Bu xatirələrdən boylanan atamın uşaqlığını, nənə-babalarımın işıqlı üzlərini görürdüm… Çox heyfsləndim ki, atam istəkli dayısının bu qiymətli kitabını görə bilmədi. Və üzüldüm ki, atamın nəsli haqda necə də az bilgiliyəm. Bildiklərim nənəmin danışdıqları, türkiyəli qohumlarımdan eşitdiklərim idi.
Keçən yay mən Gəncədə olarkən yolüstü nənəmin qohumu, Rafat müəllim Cuvarlinskiylə onun evində görüşdüm. Rafat müəllimin yaşadığı birmərtəbəli ev Gəncədə “Yusifbəylilər mülkü” kimi tanınır. Bu nəslin Yusif bəy Yusifbəyli, Həmid bəy Yusifbəyli, Eyyub bəy Yusifbəyli, Nəsib bəy Yusifbəyli, Şükufə xanım Pişnamazova – Yusifbəyli, Çingiz Cuvarlı kimi görkəmli nümayəndələrinin divarboyu vurulmuş barelyefləri evə xüsusi görkəm verir.
Mən bu evdə olmuşdum. Lap çoxdan. Uşaq vaxtı nənəmlə gəlmişdim onun gülərüzlü, şirindilli qohumlarıgilə. Güllü-çiçəkli böyük həyətdə oynamağım da yadımdadır. Başqa heç nəyi xatırlamıram. Keçən illər ərzində bu həyət-baca da dəyişmiş, onun sakinləri də… İndi bu evdə məni haqqında eşitdiyim, ancaq telefonla danışdığım Rafat müəllim gözləyirdi. Otağa girər-girməz qədimilik ətri vurdu məni. Üstü naxışla işlənmiş antik bufet, böyük, qədim masa, əl işi olan ipək süfrə, divara vurulmuş fotolar… Ailə üçün müqəddəs sayılan bu əşyaları gələcək nəsillər üçün qoruyuram, – deyən Rafat müəllim, hərəsi bir tərəfində oturan oğlan nəvələrinə baxdı. Rafat müəllimin xəstə olduğunu bilirdim, ancaq onu da bilirdim ki, həyat enerjisini mənsub olduğu nəsli haqda söhbətlərdən alır. Onunla görüşüm bu deyilənləri təsdiqlədi. Əgər məni bütün görkəmindən xəstəlik, yorğunluq yağan, əsanın köməyi ilə özünü masa arxasına çatdıran, yaşından da yaşlı görünən bir qoca qarşıladısa, qohumlar haqda yorulmadan saat yarımlıq söhbətdən sonra məni qıvraqlaşan, gözlərinə işıq gələn Rafat müəllim yola saldı.
Onun mənə bağışladığı “Bir nəsildən tarixə töhfə” kitabında nənəmin ana nəsli haqqında bilmədiyim məlumatlar, fotolar var idi. Rafat müəllimin öz soyadının, nəslinin tarixçəsini gözəl bilməsi, bu nəslin görkəmli şəxsiyyətləriylə qürur duyaraq onların unudulmaması üçün gördüyü işlər böyük hörmətə layiqdir.
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyli nənəmin xalası oğlu, akademik Çingiz Cuvarlı nənəmin xalası nəvəsidir. (Çingiz Cuvarlını ilk dəfə görəndə nənəmlə onun oxşarlığı məni son dərəcə heyrətləndirmişdi).
Mir İsmayıl Seyidzadənin atası Hacı Seyid Əhməd ağa (1870-1917) Gəncədə vəqflər müdiri olmuş, Talışxanlı nəslindən olmaqla, kökü Ərdəbildəndir. Anası Minabəyim xanım Xanbudaqovlar nəslinə mənsubdur. Çox zəngin ailənin qızı olan Minabəyimə Seyid Əhməd ağanın ailəsi elçi düşəndə zəhmli atası Böyükağa bəy onlara rədd cavabı vermişdi. Ancaq səhər yuxudan durar-durmaz Böyükağa bəyin nökərləri tez-tələsik bazara göndərməsi, evdəkilərə, – hazırlıq görün, dünənki elçiləri də geri çağırın, qızı verirəm – deməsi, hamıda bir çaşqınlıq yaratmışdı. Sonradan o gecə gördüyü dəhşətli yuxusunu danışmışdı. Yuxuda ona, – sən elə bir mömin, nəcib ailənin qəlbini sındırdığın üçün bütün nəslin qırılacaq, – demişlər.
Beləcə, Xanbudaqovlar Talışxanlılar nəslini bir-birinə qatıb yoğuran bir yuxu yüzlərlə biri birindən fərqli, biri birinə oxşar şəxsiyyətlər dünyaya gətirmişdi…
Minabəyim xanımla Mir Hacı Seyid Əhməd ağanın ailəsində beş uşaq dünyaya gəlmişdi: nənəm Püstəbəyim (1890-1982), Mirİsmayıl (1896-1982), Ülkərbəyim (1898-1975), MirDavud (1902-1982) və Balacabəyim. Hacı Seyid Əhməd ağa bütün uşaqlarının doğum tarixini Quran kitabının cildindəki boş səhifədə qeyd edirmiş. Bunun da əsasında doğum şəhadətnaməsi alınırmış.
Hacı Seyid Əhməd ağa geniş maraq dairəsinə malik qabaqcıl dünyagörüşlü, aydın, yaradıcı bir insan olub. Rəssamlığı və xəttatlığı olmuşdur. Foto həvəskarı imiş. Mütaliə etməyi çox sevirmiş. Oğlu Mir İsmayıl Azərbaycanı tərk edəndə ailəsinin fotoşəkillərini, atasının rəsm dəftərini də özüylə götürmüş və onları əziz bir xatirə kimi qorumuşdu. Karandaşla çəkilmiş bu rəsmləri indi Nuri bəy (İsmayıl Saryalın oğlu-red.) saxlayır və onları heç kəsə etibar etmir. Seyid Əhməd ağanın yağlı boya ilə çəkilmiş əsərləri, çox təəssüf ki, Gəncədə itib-batmışdır. O, üç dəfə həcc ziyarətində olmuş və bu ziyarətlərin birindən geri döndükdə İstanbulda fotoaparat (çox guman ki, bu 1900 – cü ildə dünyada çox yayılmış Brownie fotoaparatı idi) və teleskop almışdır. Evinin damında quraşdırdığı teleskopla ulduzları, göy cisimlərini izləyirmiş.
Hacı Seyid Əhməd ağa cəmi 47 il ömür yaşamış və uzun sürməyən xəstəlikdən sonra dünyasını dəyişmişdi. Onu İmamzadada ata-babasının yanında dəfn etmişlər.
Mən ulu babam haqda yazdıqca onunla yenidən tanış olur, özümçün kəşf edirdim. Açıq-aydın aramızda yaranan bir ruh yaxınlığının olduğunu hiss edirdim. Və onu daha yaxşı tanımaq imkanım olmayacağı üçün təəssüflənirdim. Mənim heç bir şəkk-şübhəm yoxdur ki, Seyid Əhməd ağanın zamanında daha yüksək səviyyəli təhsil almaq imkanı olsaydı, onun istedadı daha qabarıq üzə çıxa bilərdi. Ancaq özünün elmə, texnikaya olan böyük marağının oğul övladlarına aşılaya bilməsi və onların ali savadlı mühəndis səviyyəsinə yüksəlmələri Seyid Əhməd ağanın da uğuru sayıla bilər. Belə ki, Mir İsmayıl Seyidzadə Berlində Şarlottenburq Texniki Universitetini bitirərək yüksək elektrik mühəndisi diplomunu (1924), Mir Davud Seyidzadə isə Karlsruhe Texniki Universitetini bitirərək maşın mühəndisliyi diplomunu (1936) almışlar.
Türkiyə vətəndaşlığı aldıqdan sonra hər iki qardaş Saryal1 soyadını daşımışlar.
20-ci ilin sonlarında nənəm Püstəbəyimin qardaşları və bacısı Azərbaycandan getmək məcburiyyətində olduqda nənəmlə Balacabəyim Gəncədə qalmışlar. Balacabəyim gənc yaşlarında dünyasını dəyişəndən sonra onun iki övladını – Ramizi və Cəmiləni nənəm öz himayəsinə götürmüşdü. Atamın da əli çörəyə çatandan sonra Ramizlə Cəmiləni korluq çəkməyə qoymamışdı. Cəmilə zəif cüssəli, məzlum görünüşlü idi. Elə özünə bənzərinə də ərə getmiş və üç qız dünyaya gətirmişdi.
Ramiz bacısının tam əksi idi. Çox yaraşıqlı, çılğın, üzündən gülüşü əskik olmayan.O, ailəmizin bir üzvünə çevrilmişdi. Hər gün bizə gələr, özüylə birgə yaxşı əhvali-ruhiyyə də gətirərdi. Pianoda, akkordeonda çalıb-oxuyardı. O zaman Ramiz Bakı dənizçilik məktəbində oxuyurdu. Oranı bitirdikdən sonra həm işləyir, həm də universitetdə