Тынгысыз каләм
«Фатих Хөсни» диюгә, борынгы заманнан безгә кадәр килеп җиткән канатлы сүз искә төшә. Александр Македонскийның сарай рәссамы Апеллес болай дигән: бер юл да язмаган көе бер көнне дә уздырмаска… Шушы ярты гасыр эчендә, чыннан да, Ф. Хөснинең бер юл язмаган берәр көне булдымы икән?
Җитмеш яшь – язучының егет вакыты дип мәҗлестә әйтелә торган матур ялганны кабатлап торырга хаҗәт юк, әмма әдәбиятка ярты гасыр хезмәт итеп җитмешен тутырган язучы иҗаты турында инде иркенләп сөйләргә мөмкин.
Язучының халык күңеленә юлы кайдан башлана? Мәктәп дәреслекләреннән, хрестоматияләрдән. Ф. Хөсни ул дәреслекләрдә, хрестоматияләрдә ни дәрәҗәдә күрсәтелгән? Дөресен әйтик, Ф. Хөсни бүгенге мәктәп программаларында үз дәрәҗәсендә, әдәбиятта ул ирешкән югарылыкта бирелмәгән. Рус язучыларын алып карыйк: алар мәңгегә истә калырлык «Каштанка», «Ванька Жуков» (А. П. Чехов), «Акула», «Кавказ әсире», «Сикерү» (Л. Н. Толстой), «Капитан кызы», «Дубровский» (А. С. Пушкин) һ. б. әсәрләр белән укучыга тәкъдим ителәләр. Безнең мәктәп программаларында исә Ф. Хөсни язучы буларак аны бизәми торган әсәрләре белән тәкъдим ителә. «Кабак» хикәясе, мәсәлән, шундыйлардан. Ә Ф. Хөснинең «Кырык хикәя» дигән китабында ниләр генә юк! Аның иҗаты дәреслекләр өчен материал чыганагы буларак, гомумән, уңай. Романнан, повестьтан өзекме, гомереңә хәтерләп калырлык хикәяме – Ф. Хөсни иҗатыннан укучы балаларга күп нәрсә тәкъдим итәргә була.
Язучы Ф. Хөснинең шәхесен, иҗади портретын күз алдына китерү өчен аның архивын, метрика кенәгәләрен, нәсел шәҗәрәләрен актарып торуның бөтенләй кирәге юк: язучы – үзенең геройларында. Аның иҗат йөзен билгели торган күренекле әсәрләренең һәрберсенең геройларында өлешчә Фатих Хөсни үзе дә бар.
Әдәбият тәнкыйтендә язучының урынын, иҗатын билгеләгәндә, «аның иҗатына гражданлык хас, патриотизм хас» дип язып була, «аның теле халыкчан, стиле үзенчәлекле» дип бәя биреп була. Болай әйтү, әлбәттә, язучы турында бик гомуми итеп әйтү булыр иде… Ф. Хөсни иҗатының үзенчәлеген билгели торган сыйфатлар шулай да бүгенге әдәбият фәнендә инде әйтелгән. Ф. Хөснинең кеше рухын аналитик юнәлештә ачарга омтылучы художник икәнлеге мәгълүм. Бу сыйфат бигрәк тә аның сугыштан соңгы чорда язган хикәяләрендә, повестьларында күзгә ташлана. Үзенең хикәяләре, повестьлары өчен Ф. Хөсни бервакытта да зур вакыйгалар эзләмәде, тормыш-көнкүрештә очрый торган гадәти генә хәлләрдән ул халык күңеленә сеңеп калырлык рухи җылылык белән сугарылган матур-матур әсәрләр иҗат итте. Язучының «Социалистик Татарстан» газетасы редакциясендә озак еллар эшләве дә иҗатына уңай йогынты ясамый калмагандыр.
Үзе өчен генә хас булган сыйфатларыннан берсе – аның үз геройлары эченә кереп, автор буларак, әсәрендә актив катнашуы һәм укучыны да әледән-әле активлыкка чакырып, дәшкәләп торуы. Аның теләсә кайсы әсәрен алып кара – барысында да авторның үзен, үз тавышын, үз характерын