«Тау ягы» дип атыйлар икән бу якны.
Идел һәм Кама киңлекләреннән карасаң, илаһи бер кала.
Өч архитектор – Кояш, Җил, Су – гаҗәеп сызыклар, рәвеш-кыяфәтләр белән бизәгән бу каланы. Гаҗәеп тә төрле һәм гүзәл төсләр белән.
Ярлар – мәңгелек диварлар. Диварларда – урман һәм куаклар рәвешле язылган сурәтләр. Су буйлата биеклек нәкъ урталай киселгән дә, шунда миллиард еллык тарих – катлы-катлы булып сырланган гасырлар ачылып ята. Урыны-урыны белән киртләч диварлар өчәр почмаклы булып тезелеп калган. Күпме бәрелеп-сугылып узса да, вакыт аларны шомарта, түгәрәкли алмаган. Шулай да диварлар киңлектә Евклидча түгел, ә Лобачевский геометриясендәге шикелле – кырлары бер-берсенә тоташмаган өчпочмаклар булып, бәхет һәм кайгыларның, җиңү һәм җиңелүләрнең, мәхәббәт һәм хыянәтләрнең, бер сүз белән әйткәндә, тормышның – үткәннәрнең һәм киләчәкнең чиксезлеген күрсәтеп тора шикелле.
Өч даһи – Су, Җил, Кояш – үзләренең бөек әсәрләренә шундый идеяләр салган, ә кешеләр ул әсәргә бик гади генә «Тау ягы» дип исем кушкан.
Идел өстендә, ак канатларын киереп, күк дулкыннар җилпенәләр. Җилпенәләр дә аксыл теплоходлар күкрәгенә, ярларга ташланалар һәм шунда бәрелеп юкка чыгалар. Алар әнә шулай бер-бер артлы ерактан, зәп-зәңгәр киңлекләр аръягыннан әкрен генә баш калкыталар һәм, зәңгәр канатларын җәеп кагына-кагына, бернидән курыкмыйча, туп-туры мәңгелек ташлы ярларга һәм теплоходлар күкрәгенә ыргыла торалар. Аларның бу тилелегендә әллә нинди тирән мәгънә бардыр кебек.
Ташлы ярларга килеп бас та кулыңны Кояшка суз – җылысы сизелми калмас.
Таулар өстенә менеп бас та кулыңны Айга суз – бармакларың Ай кытыршылыгын сизми калмас.
Килеп бас та йолдызларга суз кулыңны – мәңгелектән килгән балкышлы серләр уч төбеңне кытыклап торыр.
Кояш та, Ай да, йолдызлар да якын икән бу җирләрдә – юкка гына «Тау ягы» дип атамаганнар икән бу якны.
Сандугач белән Гөлҗимеш
Яр буенда – таш авыл.
Таш авылның таулы урамнары буйлап атлаган юлчы егет – солдат киеменнән. Таулы-ташлы урамнар буйлап килде дә ул хәрби комиссариат дигән бер кызыл өйгә керде.
Хәрбиләрчә исәнләшү, күрәсең, авыл җирендәге подполковник өчен тансык иде, күңеле күтәрелеп киткәндәй тоелды аның:
– Йә, котлыйм кайтуың белән, иптәш сержант.
Яшь солдат рәхмәт әйткәч, аңа утырырга рөхсәт иттеләр. Кайсы авылга, кем янына кайтканын сорадылар.
Солдат исә ни дип җавап бирергә дә белмичә аптырабрак калды. Подполковник, күрәсең, сабыр кеше – көтте. Утырган килеш солдатның документларын карый башлады.
– Бөтенесе тәртиптә. Учётка кер дә авылыңа кайтып кит. Үзәнбаймы синең авыл?
– Мин анда хатлар язып карадым – җавап бирүче булмады.
Подполковник егетне икенче төрлерәк аңлады бугай.
– Егерме чакрым – солдат кешегә ерунда. Хәерле юл! Давай-давай, тизрәк, үзеңне бик көтәләрдер. Сөенсеннәр, – шулай диде военком.
– Кемнәр?
– Ничек «кемнәр»? Әтиең, әниең.
– Минем әти үлгән булырга тиеш.
– Алайса, әниең.
– Белмим бит мин аны.
– Ничек белмисең?
– Исемен белмим.
– Оят, начар! Бу ни дигән сүз?
– Авыл советына кабат-кабат язып карадым, белмиләр. Безнең Үзәнбай түгел, бүтәндер, диләр. Ә минем документларда – шушы район.
Военком уйлана калды. Бераздан гына әлегә кадәр булмаганча йомшак тавыш белән әйтте:
– Син нәрсә, монда тумаганмыни? Якынрак утыр әле.
– Монда туган булырга тиеш, – дип, солдат өстәл янына күчеп утырды.
– Йә? Шулай булгач?..
– Онытканнардыр… Ныклап тикшерергә вакытлары җитмидер…
– Әниеңнең фамилиясе ничек соң?
– Белмим.
– Исеме?
– Белмим.
Подполковник, ачуланырга да, кызганырга да белмичә, гаҗәпләнеп карап тик торды.
– Бу ни дигән эш, ә? Әниеңнең исемен дә белмәгәч…
– Менә шулай инде.
– Ә ул сине күпме еллар эзләгәндер!
– Бик ихтимал.
– Көткәндер.
– Әйе шул…
– Менә сөенәчәк! Улы үзе кайтып төшкән!
– Менә мин аны ничек табарга икәнен белмим шул әле.
– Ә атаң? Анысы кем?
– Эх, белсәм икән!
– Соң… фамилиягез бардыр инде.
– Шул фамилия белән язып карадым – җавап килмәде.
– Менә сиңа, ә! Тугашев, Тугашев… Тикшереп карыйк әле. – Военком телефон трубкасын алды да Үзәнбай авылын сорады. Озак тынлык. – Кайттың, ә кемгә икәнен белмисең, ә? Җайсызрак килеп чыкты шул, җайсызрак. Ә хәзер тырышып карыйк. Хәзер… Алло! Үзәнбаймы? Кем бу? Авыл советы секретаре? Бик шәп! Менә нәрсә, сеңлем, сезнең авылда туган бер егет армиядән