Publikacja dofinansowana ze środków badań statutowych Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego
Projekt okładki
Antoni Starowieyski
Projekt stron działowych
Przemysław Spiechowski
Ilustracja na okładce
Antoni Starowieyski, Korytarz II, 200 × 150 cm, olej/płótno, 2013 r. (fot. Ignacy Skwarcan)
Redaktor prowadzący
Jolanta Kowalczuk
Redakcja
Kacha Szaniawska, Anna Wojczyńska
Produkcja
Mariola Iwona Keppel
Przygotowanie wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN
Michał Nakoneczny, 88em.eu
Recenzenci
prof. dr hab. Arkadiusz Chrudzimski
prof. dr hab. Robert Piłat
prof. dr hab. Urszula Żegleń
Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa 2016
Copyright © by Autorzy, Warszawa 2016
eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2016 r., (wyd. I)
Warszawa 2016
ISBN 978-83-01-18700-2
Wydanie pierwsze
Warszawa 2016
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 228
infolinia 801 33 33 88
e-mail: [email protected]; www.pwn.pl
Informacja o współpracy reklamowej: [email protected]
Wprowadzenie
Poprosiliśmy wybitnych polskich filozofów, którzy śledzą stan uprawianej przez siebie dyscypliny i w znacznym stopniu ją tworzą, by zechcieli napisać, co ich zdaniem jest współcześnie szczególnie ważne w ich dziedzinie. Prosiliśmy o rzecz trudną: nie o streszczenie osiągnięć i nie o osobistą opinię, tylko o kompetentne omówienie inspirowane jakąś naczelną ideą. Tylko w ten sposób – jeśli to w ogóle jest możliwe – spodziewaliśmy się znaleźć odpowiedź na pytanie: „Co jest najważniejsze?”. Aktualny stan wiedzy w poszczególnych dziedzinach filozofii można łatwo ustalić, przeszukując encyklopedie filozoficzne i tematyczne podręczniki. Są to opracowania cenne, ale też nieznośnie obiektywne. Bezstronność wymaga, by traktować z szacunkiem każdego autora i możliwie rzetelnie streścić jego poglądy – bez ocen, krytyki i mnożenia wątpliwości. Taki styl prezentacji ma oczywistą zaletę: ściśle odtwarza aktualny stan wiedzy. Ale jednocześnie wszystko, co zasługuje na uwagę, stawia na tym samym poziomie. Filozofia zostaje spłaszczona. Czytelnik dostaje kilka lub kilkanaście pozycji do wyboru, ale nie ma kryteriów, które pozwoliłyby mu wybrać którąś z omawianych książek. Z kolei opracowania prezentujące jeden punkt widzenia lub specjalistyczną analizę jednego kierunku mają przeciwną słabość. Wyrywają jakieś stanowisko filozoficzne z kontekstu profesjonalnych polemik i przedstawiają je jako najlepsze. Mamią czytelnika wrażeniem, że istotne problemy zostały definitywnie rozwiązane. To są dwa typowe uproszczenia, fatalnie obciążające rachunek filozofii. Czy możliwe jest ich przezwyciężenie? Zdaniem redaktorów tego tomu – tak, przez stworzenie opracowania, które jest jednocześnie przeglądem zasadniczych problemów i autorską deklaracją. Wybraliśmy jedenaście dziedzin filozofii i znaleźliśmy dwudziestu dwóch autorów, których te dziedziny żywo interesują. W każdej dziedzinie wyodrębniliśmy po dwa stanowiska: albo przeciwstawne, albo komplementarne. Nie jest to więc pojedynek na słowa, choć w wielu przypadkach zarysowane stanowiska dzielą silne kontrowersje. Sąsiadujące ze sobą wypowiedzi mają często wiele wspólnego, i to, co je łączy, można uznać za aktualny stan wiedzy. Prześledzenie tych zbieżności i różnic wydaje się bardzo pouczające.
Gdy zamawialiśmy artykuły, nie było jasne ani dla nas, ani dla autorów, kto przyjmie nasze zaproszenie. Pary nie były z góry dobierane. Nie prowokowaliśmy sporu, tylko pragnęliśmy przekonać się, co myślą poszczególni filozofowie przygotowani do tego, by dobrze zdać sprawę z najważniejszych problemów swojej dyscypliny, i chcieliśmy zobaczyć, jak silnie różnią się ich poglądy. Było to zaproszenie do swoistego rachunku sumienia. Niektórzy autorzy – do czego mieli prawo – zaprosili do udziału współautora i/lub w pewnym stopniu odeszli od zaproponowanego tematu. Te zmiany chętnie przyjęliśmy, bo one sprawiają, że książka jest bardziej autentyczna, a przez to bardziej przekonująca. Pomysł na nią wydał się nam tak atrakcyjny, że nie potrafiliśmy zrezygnować z własnego udziału w tym przedsięwzięciu. To może rzuca cień na naszą bezstronność, ale chroni nas przed zarzutem, że innych wystawiliśmy na trudności, których sami nie doświadczaliśmy.
Jest dobrym zwyczajem streszczać zasadnicze tezy poszczególnych artykułów w zbiorowych opracowaniach, by czytelnikowi łatwiej było się zorientować w zakresie poruszonych tematów. Jest też dobrym zwyczajem tego nie robić, by autorzy mieli poczucie, że nikt nie mówi za nich. W filozofii – gdzie duchy przekory i nieomylności nigdy nie zasypiają – każdy wybór jest ryzykowny. Chcemy jednak ułatwić czytelnikom nawigację przez ten hybrydowy – ani do końca obiektywny, ani do końca subiektywny – tom. Nie jest on podręcznikiem w tym sensie, by wyczerpująco omawiał poruszone zagadnienia, ale może pretendować do tej funkcji ze względu na bogactwo materiału nadającego się do dyskusji. Zwracamy zatem uwagę na interesujące zagadnienia w poszczególnych działach i zachęcamy do dyskusji nad nimi w przekonaniu, że ich omówienie ułatwi zrozumienie poruszonych problemów. Pierwsze pytania w każdej z części mają charakter ogólny i należy na nie odpowiedzieć po zapoznaniu się z treścią całego artykułu. Pozostałe pytania są uporządkowane w kolejności występujących w tekście problemów.
Pytania i zagadnienia do dyskusji
EPISTEMOLOGIA
A. Naturalizm
A.1. Jan Woleński pisze, że naturalizm odrzuca istnienie bytów transcendentnych oraz poznanie ponadempiryczne. Jakie byty można uznać za transcendentne i jakie formy poznania za ponadempiryczne?
A.2. G.E. Moore opisał typ wypowiedzi obciążonych błędem naturalistycznym; co zamierzał osiągnąć przez wskazanie na ten błąd?
A.3. Jaki sens można nadać określeniu: „prawo natury”, a jaki określeniu „prawo naturalne”?
A.4. Czy naturalizm w ogóle istniał w średniowieczu i czy był jedyną filozofią oświecenia?
A.5. Na czym polegał antynaturalizm Edmunda Husserla? U jakich jeszcze filozofów można znaleźć antynaturalistyczne nastawienie?
A.6. Czy istnieje jakiś trwały związek między naturalizmem i filozofią analityczną?
A.7. W jaki sposób teza, że zjawiska psychiczne nie dają się sprowadzić do fizycznych, wiąże się z naturalizmem?
A.8. Jak brzmią zasady epistemologii naturalnej sformułowane przez Davida Hume’a?
A.9. Czy epistemologia może mieć interpretację normatywną, czyli kiedy – jeśli w ogóle – uzasadnione jest twierdzenie: „Należy przyjąć p”?
A.10. W jaki sposób naturalista może interpretować nauki formalne – logikę i matematykę?
B.