Апрычнікі наляцелі ўначы. Агаласілі пустыя вулкі страхавітымі воклічамі і гіканнем, паўрываліся ў хаты, павыцягвалі сонных местачкоўцаў на пляц перад управаю. Там, акружыўшы з усіх бакоў і весела пазвэнькваючы шаблямі ў чаканні хуткай забавы, пратрымалі на марозе да раніцы. А як толькі небасхіл заірдзеўся і заіскрыўся пад промнямі сонца снег на вежах касцёла і царквы, пачалася калатнеча.
Першым схапілі высокага, з шырокімі, на буслінае крыло ў лёце, плячамі ліцвіна-гандляра. Трое апрычнікаў наваліліся на асілка ззаду, накінулі на шыю вяроўчыну, прыгнулі долу. Кабета з дзіцем, жонка ягоная, кінулася да мужа, каб памагчы бараніцца, але яе збілі з ног, штурхнулі ў сумёт. Затым успаролі шаблямі на мужчыне вопратку, падвялі да атамана.
– Падпал яму! – гукнуў той і істэрычна, па-бабску зарагатаў.
Гандляра павалілі на снег, пачалі вадзіць галаўнямі па пасінелым ад сцюжы целе.
– Ім таксама! – тыцнуў пальцам у знямелы ад страху натоўп атаман. – Усім падпал!
Праз паўгадзіны пляц нагадваў бойню. Прынаджаныя пахам гарэлай чалавечыны груганы цярпліва застылі на дрэвах у чаканні зыходу катаў. А тыя збіліся ў гурт, раіліся, што б прыдумаць яшчэ.
– Утапіць, вось што! – гаркнуў атаман. – Да саней – і ў раку!
Апрычнікі папрывязвалі паўжывых мужчын да вазкоў, навыперадкі памчаліся да ракі. Жанок і дзяцей згрузілі на астатнія вазкі, павезлі следам.
На мосце паблізу кляштара спыніліся. Палова апрычнікаў узброіліся сякірамі, пабеглі на раку прабіваць палонкі, палова засталіся наверсе. Калі палонкі былі прабітыя і вада хлынула з-пад лёду на снег, тыя, што засталіся на мосце, паадвязвалі безуладныя, знявечаныя целы мужчын, з рогатам паскідвалі іх у раку. Тое самае зрабілі з жанчынамі і дзецьмі. Некаторыя з ахвяр не патраплялі ў палонкі, да іх падбягалі апрычнікі, ссоўвалі пад лёд. Тых, што і ў палонках працівіліся смерці, дабівалі шаблямі.
Калі патапілі ўсіх, рушылі да кляштара па манахаў. Іх таксама згрузілі на сані, павезлі да моста і паўжывых ад пярэпалаху паскідвалі на дол. Затым хаўрус рушыў у другую, бяднейшую частку мястэчка. Жыхары яе, галоўным чынам адзінаверцы апрычнікаў і жыды, баючыся нечаканых прыхажаяў, пахаваліся дзе хто мог. Іх павыцягвалі са сховаў, змардавалі да непазнавальнасці, пасеклі шаблямі. А напрыканцы, разгарачаныя крываваю вольніцай, перабілі ўвесь статак і папалілі будынкі. І тут успомнілі нарэшце пра іншаземцаў, што хаваліся ў найдалейшым канцы мястэчка, за ракой.
Ваявода, а з ім паўтары сотні ваяроў, супакоеныя абяцанкаю бесперашкоднага вяртання на радзіму, выйшлі насустрач пераможцам.
Іх, сапраўды, адпусцілі. Атаман уласнаручна адарыў кожнага футрам, потым загадаў падначаленым праводзіць да гасцінца. А перад тым паднёс, у дадатак да футраў, па гарнцу ягад.
– Удог, вашества, вкусно есть!
– Godu, jakże, wiemy,[1] – дзякавалі адарантам пераможаныя і жартам нібыта дадавалі: – Наступным разам мы першыя паямо, і тады пабачым, хто каго адолее.
І тыя, і другія пайшлі, а прыпарушаная студзеньскім снегам зямля доўга яшчэ чырваніла, сцінаючыся ад жаху, крывёю ахвяр і сокам абшкуматаных згаладнелымі вуснамі нетутэйшых ягад.
2
1798
Крайна
І пітво палёгкі не прынесла, наадварот, прыступ млоснасці ўзмацніўся. «Можа, ад лямпы, – падумала Любаша. – Вунь як газаю смярдзіць». Паспрабавала дацягнуцца рукой да шафачкі над узгалоўем, каб выкруціць кнот, але не здолела: перашкаджала рабрына ложка.
Яна прыўзняла плечы, паволі, пядзя за пядзяю намацала далонню паверхню шафачкі, тыцнула пальцамі ў падстаўку. Лямпа гайданулася, саслізнула з падстаўкі і захрасла ў прамежку між столікам і рабрынай. Любаша памкнулася дастаць яе, каб паставіць зноў на стол, але не паспела: узмацніліся схваткі. Боль абхапіў жывот, працяў паясніцу, ірвануўся ўгору, да грудзей. Яна хацела крыкнуць, каб паклікаць пакаёвак, ды было запозна. Лямпа гахнула на падлогу, смярдзючая лужына газы разлілася пад узгалоўем. Языкі агню слізганулі па сцяне, перакінуліся на ложак. Любаша шырэй раскрыла рот, напружылася ўсім целам, паспрабавала выпхнуць з сябе боль. На гэты раз моцы хапіла.
Адчайны, патрабавальны дзіцячы покліч узняўся пад столь, агаласіў паўсонны будынак. З калідора данёсся тупат, пакаёўкі Мар’я і Гапа паказаліся ў дзвярах. Але Любаша іх ужо не бачыла. Тарганулася раз і другі на прасціне, ціха ўскінула ўгору руку і тут жа апусціла яе долу. Пакаёўкі падбеглі да яе, разагналі дым рукамі, узяліся збіваць агонь. Немаўля ва ўзножжы зноў заквіліла. Мар’я, старэйшая і больш дасведчаная, памкнулася да яго, хуценька перагрызла зубамі пупавіну.
Лекар Фокс жвава выскачыў з экіпажа, імкліва падняўся па прыступках на шырокі, упрыгожаны чатырма ружовымі вежамі ганак графскага дома.
– Нарэшце! – выгукнула з палёгкай Марыя Іпатаўна і кінулася яму напярэймы. – Сюды, пане Эдгар!
Любаша, белая, з пасамі воглых валасоў на лбе, нерухома ляжала на ложку.
– Выйдзіце ўсе!
Дзеўкі,