Тәуекелді тиімді басқару арқылы ұйымның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға болады. Тәуекелден бас тарту әрқашан тиімді және жалғыз жол болып табылмайды. Тәуекелмен үнемі және мақсатты түрде жұмыс істеу керек.
Тәуекелді басқару үдерісі ұйымның қажетті шарттарын қалыптастыруға бағытталған. Тәуекелді басқару үшін олардың мәнін түсіну, тәуекелді басқару жүйесін қалыптастыру тәсілдерін, тәуекелдерді басқару мен бағалау әдістерін білу керек.
ХХI ғасырдан бастап экономикалық қатынастар күшейе түскені сөзсіз. Сол себептен осы пәннің қажеттілігі туындады.
Оқу құралы элективті пәндерге сәйкес құрастырылған және экономика мамандығы бойынша білім алушылар мен тәуекелді басқару саласындағы мамандарға арналған.
Оқу құралының мақсаттары: тәуекелді басқару жүйесі туралы кешенді көзқарас қалыптастыру; тәуекелді басқару мен бағалаудың заманауи әдістерін зерттеу; білім алушыларды тәуекелді басқарудың тәжірибесімен таныстыру және т.б.
Ол төрт тараудан тұрады:
Бірінші тарауда тәуекелдің мәні мен мазмұны, кәсіпкерлік қызметіндегі тәуекел мен белгісіздік, тәуекел түрлері және жіктелуі, екінші тарауда тәуекелдің пайда болу себептері мен факторлары, тәуекелді басқару қағидалары, ережелері мен әдістері, үшінші тарауда тәуекелді талдау мен бағалауға қатысты сұрақтар, нақты айтқанда, тәуекел дәрежесін анықтау, тәуекелді сәйкестендіру және бағалау әдісі, тәуекелді сандық бағалау әдістері және т.б., төртінші бөлімде тәуекел деңгейін төмендету бойынша әдістер соның ішінде тәуекелді эксперттік талдау әдісі, ми шабуылы әдісі, шешім қабылдаудың сценарийлер әдісі, шешімдер ағашын құру әдісі және т.б. қарастырылған.
Қазіргі заман жағдайларында барлық әлемде тәуекелді басқарудың жаңа әдістері мен тәсілдерін интенсивті іздеу жүріп жатқан кезде қандай да болмасын зерттеу түпкілікті болмайды. Авторлар осы оқу құралында кәсіпорындағы тәуекелді басқарудың әлемдік тәжірибесін зерттеп, оны отандық тәжірибемен байланыстыруға тырысты.
Бәсекелестіктің күшею жағдайында кез келген компания табысты болуы үшін тәуекелді басқаруға үлкен көңіл бөлуі тиіс.
1-тарау. ТӘУЕКЕЛДІҢ ТҮСІНІГІ, МӘНІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1.1. Экономика мен бизнестегі тәуекелдің мәні мен мазмұны
Кәсіпкерлік қызмет тәуекел түсінігімен тығыз байланысты. Нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерге өз ісін сәтті жүргізу үшін жаңа тауарлар мен қызмет түрлерін ұсыну қажет, ал бұл шаралардың бәрі тәуекелге әкеліп соғады. Осыған сәйкес тәуекел деңгейлерін анықтап, оны басқару жолдарын білуі тиіс.
Тәуекел – бұл нәтижесінде оң немесе теріс салдар күтілуі мүмкін болатын құбылыс. Егер де тәуекел нәтижесі оң да, теріс те болса, онда бұл спекулятивті тәуекел түріне жатады. Ал егер нәтиже тек теріс болса, онда таза тәуекел балып саналады. Кәсіпкерлік қызметте туындайтын шығындар: материалды, қаржылық, еңбек шығындары. Қаржы менеджері үшін тәуекел –жағымсыз нәтиженің болу мүмкіндігі. Түрлі инвестициялық жобалардың тәуекел деңгейі әртүрлі. Тәуекелді болдырмауға, анығырақ айтсақ, тәуекелге байланысты іс-шарадан бас тартуға да болады. Алайда кәсіпкер үшін тәуекелден бас тарту пайдадан бас тарту болып есептеледі. Сонымен қатар табыс қаншалықты мол мөлшерде күтілсе, оның тәуекел дәрежесі де соншалықты жоғары болатынын ескеру қажет.
Тәуекел – кәсіпкерлік қызметпен айналысатын кез келген тұлғаның белгілі бір қаржылық немесе өндірістік стратегияны жүзеге асыру нәтижесінде өз қаражаттарының бір бөлігін жоғалту, табысты толық ала алмау немесе қосымша шығынға ұшырау ықтималдығы. Заманауи ғылыми әдебиетте тәуекел күрделі экономикалық категория ретінде қарастырылады және оны анықтау барысында келесідей әдістемелер қолданылады:
– компания қызметінің қаржылық нәтижесі арқылы анықтау, яғни тәуекелді экономикалық немесе қаржылық категория ретінде анықтау;
– жоспарланған шаралар барысында туындайтын ауытқу арқылы анықтау, яғни тәуекелді мақсаттан ауытқу категориясы ретінде анықтау;
– кез келген жағымсыз жағдайдың орын алу мүмкіндігі арқылы анықтау, яғни тәуекелді ықтималдылық категориясы ретінде анықтау.
«Тәуекел» түсінігі О. Сабден, С. Тоқсанбайдың энциклопедиялық анықтамалығында келеңсіз зардаптарға ұшырататын оқиғалардың басталу ықтималдылығы, ал А. Қошановтың экономикалық орысша – қазақша сөздігінде қауіп-қатер, тәуекелдікті білдіреді.
Тәуекелді басқару – бұл қолайсыз нәтиже мен шығын көлемін төмендетуге байланысты шешім қабылдау және оны басқару үдерісі.
Экономика саласында тәуекелді басқару мақсаты – таза тәуекелден сақтау арқылы шаруашылық субъектілерінің бәсекелестігін көтеру.
Тәуекелді басқару келесі кезеңдерден тұрады:
1. Тәуекелді айқындау, зардап көлемін анықтау.
2. Шығын көлемін төмендету үшін тәуекел стратегиясын құру.
3. Тәуекелді басқару