Прадмова
Доўга я гадаў і думаў, як сябе зваць, ці то палякам, ці то літоўцам, бо слова «тутэйшы» мне нексьць не смакавала. I так колькі гадоў я хістаўся то на ту, то на другую сторану, аж покі не папала ў мае рукі «Дудка» Мацея Бурачка: яна-то мне сказала, што хто гаворыць па-тутэйшаму, па-мужыцку, значыцца, ён гаворыць па-беларуску, а хто гаворыць па-беларуску, той беларус. Прачытаўшы тую «Дудку», я сказаў: «Дзякуй табе, Мацей Бурачок! Чэсць і слава тваему слову! А ты, «Дудка», грай і мне голас дай». З таго дня пачаў і я майстраваць інструмант. Выйшла з-пад рук «Скрыпка». Цяпер кручу «Струны». А ты, Мацей Бурачок, ідзі, ідзі ўздоўж і папярок нашага беднага краю, братоў родных вітай, да курных хат заглядай, мо знайдзеш там артыста, каторы збярэ ўсе нашы беларускія інструманты і наладзіць гранне як мае быць.
Гаўрыла з Полацка
СКРЫПКА
Чаго словам не сказаці,
Што на сэрцы накіпела,
Астаецца скрыпку ўзяці;
Покі ў сілы крэпка вера,
Покі думка рве да неба,
Покі скрыдал не зламалі,
Покі трэба душы хлеба, —
Будуць струны байчэй граці,
Будзе смык вастрэй хадзіці,
Будзе скрыпка паслушнейша.
Ў песьні можна пераліці
Ўсё найлепша, наймілейша;
ў песьні можна даць пяруны,
Песьняй сэрца рваць на часьці;
Крэпкі толькі былі б струны,
Я зайграла бы аб шчасьці!
Я зайграла б сьмехам кветак,
Нівак шэптам залацістых,
Звонам серпа, касы ўлетак,
Мёдам ліп з садоў душыстых.
Я зайграла б песьню матак
Над калыскаю дзіцяці.
Ўсе багацтвы з родных хатак
Я хацела б песьні даці.
Я на струнах раззваніла б,
Дух народа я абняла б,
Ў жары сэрца растапіла б,
Алтар новы улівала б,
Пры алтары тым я грала б,
Так на струнах галасіла б,
То склікала б, то вітала б,
То суседзяў весяліла б;
То малітвай смык завыў бы,
То закляў бы на пяруны,
То аж скаргай ў неба біў бы,
Толькі крэпкі б былі струны!
Смык гатовы, струны тугі,
Кроў у жылах закіпае.
Ну, слухайце, мілы другі,
Скрыпка мая ужо грае!
1906
ВАМ, СУСЕДЗІ
Вам, суседзі, вам, кумочкі,
Беларусы-галубочкі,
Пяю з сэрца, падцінайце,
Вы грамадай голас дайце.
Зложым песьню цэлым людам.
Выйдзе пекна, стане цудам.
Як сьвет сьветам яшчэ стаў,
Такой песьні не слухаў:
Восем, дзевяць… і мільён
Грудзей зьльецца ў адзін тон,
Дадуць песьню, а ў ёй труд,
Доля, жыцьце. Ці ж ня цуд?
Ад вякоў мы, братцы, спалі,
А тут разам засьпявалі.
1905
ЛЕТА
Ніва шуміць каласамі
Жыта сьпелага, аўса;
Ўся прыбрана васількамі,
Як дзяўчына да вянца.
Вецярок па ёй гуляе,
Клоніць колас да зямлі,
Сонца зерне налівае,
Бусл клякоча на гумні.
Гаспадар бяжыць з касою
На зялёну сенажаць,
Сьпяшыць выкасіць з расою,
Смаглей, гладчэй траву сьцяць.
Бабы мыюць, хусты рубяць,
Ш’юць сарочкі, фартухі.
Чутна – ў лесе недзе трубяць,
Сочаць гнёзды пастухі.
Дзеці ў пасецы зьбіраюць
Да кузёмак пазямкі,
А ў грыбах дзяўкі гукаюць:
«Сюды, хлопцы, дзецюкі!»
Настаў дзёнь, прыціхлі хаты,
Вёска стала, як у сьне,
Хіба толькі кот лахматы
Дзе на прыпечку зяўне
Або дзед сталетні зь печы
Ракам лезе вады сьпіць.
Горб ад працы сеў на плечы,
Вочы слабы. Цяжка жыць!
Калісь дзед быў малайчынай,
Спрытным хлопцам ў вёсцы слыў.
Першы ў танец йшоў зь дзяўчынай,
Мёд, гарэлку бойка піў.
А цяпер – трасуцца рукі,
Галавы не утрымаць.
«На печ, дзеду! – крычаць ўнукі, —
Пара табе уміраць!»
А