Հայաստանը և հարևան պետությունները, 2-րդ դ. մ.թ.ա. – 4-րդ դարի վերջ։ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆ Մեծ Սովետական Հանրագիտարան, հատոր 3, էջ 16: 57
Աշխարհում պարզունակ մարդու հնագույն վայրը, որը թվագրվում է պալեոլիթի խեցի և աքեուլյան ժամանակաշրջաններից, գտնվում է ժամանակակից Հայաստանի տարածքում, սա Սատանի-Դար բլուրն է («Սատանայի նվերը, Սատանան եբրայերենից». հակառակորդ, թշնամի») Արագածի հարավ-արևմտյան լանջին, պարզունակ օբսիդիանի և բազալտե գործիքներ. Դրանցից՝ զիգզագաձեւ աշխատանքային եզրով զանգվածային կացիններ, քարե փաթիլներ, գործիքներ։
Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչների մեջ առաջացել է աշխարհի հնագույն պետություններից մեկը՝ տնտեսությամբ և մշակույթով սերտորեն կապված Արևմտյան Ասիայի այլ ժողովուրդների հետ, որտեղ բարբարոս ժողովուրդներով շրջապատված ամենահին պետությունները ձևավորվել են երկրի վրա բոլորից առաջ։ Այս առաջին պետությունը եղել է Ուրարտուն։ Որոշ ժամանակ անց Հյուսիսային Սևծովյան տարածաշրջանում առաջացել են հին հույների բնակավայրեր։ 1-ին հազարամյակի սկզբին մ.թ.ա. ե. ձևավորվեց Ուրարտու պետությունը, որը ողջ հազարամյակի ընթացքում գերիշխող դիրք էր գրավում Արևմտյան Ասիայի մյուս պետությունների մեջ։ Նրա քաղաքական և մշակութային ազդեցության տակ էին Կովկասի և Փոքր Ասիայի բազմաթիվ ժողովուրդներ։
Հայ ցեղերի միությունը դեռ 6-րդ դարում։ մ.թ.ա. գրավել է կազմալուծված Ուրարտուի և Հայաս երկրի տարածքը և դաշնակցային հարաբերությունների մեջ է եղել մարերի ու պարսիկների հետ։ Բայց պարսից արքա Դարեհ I Հիստասպեսը, որը բռնել էր ագրեսիվ քաղաքականության ուղին, կարողացավ կոտրել հայերի դիմադրությունը և Հայաստանը միացնել պարսկական միապետությանը որպես երկու կուսակալություններ (սատրապություններ)՝ տասներեքերորդ և տասնութերորդ (521-518 թթ. մ.թ.ա.):
5-րդ – 4-րդ դարերի վերջում։ մ.թ.ա ե. Հույն պատմիչ Քսենոփոնը հայերին նկարագրում է որպես բնակեցված գյուղատնտեսական բնակչություն, որի կազմակերպման հիմնական ձևը գյուղական համայնքն էր։ Հայ ցեղային ազնվականությունը մասնակցել է պարսկական Աքեմենյան դինաստիայի պետական ապարատին։
Նույնիսկ 19-րդ դարի կեսերին. Սևանա լճի ափին գտնվող ժայռի վրա հայտնաբերվել է առաջին ուրարտական արձանագրությունը՝ արված 8-րդ դարում ապրած Ռուսա I թագավորի պատվերով։ մ.թ.ա ե. Ավելի ուշ Երևանի մոտ հայտնաբերվել է ափսեի մի հատված՝ արձանագրությամբ, որը պարունակում էր ուրարտական վերջին թագավորներից մեկի անունը։ Հետագա որոնումները հանգեցրին այս վայրում քաղաքի հայտնաբերմանը: Հայտնաբերվել է ուրարտական Թեյշեբաինի ամրացված քաղաքը, որը կառուցել է Ռուսա II ցարը մոտ VII դարի կեսերին։ մ.թ.ա ե. Հնագիտական պեղումները բացահայտել են այս քաղաքի տնտեսական և քաղաքական կյանքի պատկերը։ Դրա կենտրոնում գտնվում էր հսկայական, կոպիտ մշակված քարերից և կավե բլոկներից կառուցված ամրոց։ Նրա շուրջը միանման քարե տներով կառուցված քաղաքային բլոկներ էին։ Միջնաբերդում հայտնաբերվել են ուրարտական կառավարչի պալատի ավերակները։ Պալատը շենքերի հսկայական համալիր էր, որը կառուցված էր հում (չթխված) աղյուսներից; այն գտնվում է բլրի լանջին գտնվող եզրերի մեջ և բաղկացած է հարյուրից ավելի սենյակներից: Բնականաբար, լավագույնս պահպանվել է շենքի ստորին հատվածը՝ պալատական խորդանոցները։ Դրանցում հայտնաբերվել են ուրարտական արվեստի ակնառու գործեր։ Սրանք Արգիշտի և Սարդուրի թագավորների բրոնզե վահաններն են՝ դեկորատիվ կերպով զարդարված առյուծների և ցուլերի պատկերներով, մետաղական սաղավարտներով, ձիավորների հարթաքանդակներով և կառքերին ամրացված ձիերով (առաջին կառքը ստեղծվել է հարավային հնագույն Վար քաղաքներում։ Ուրալ): Սաղավարտներից մեկի վրա գրված է՝ «Արգիշտիի որդի Սարդուրը հանուն նրա կյանք է տվել տեր Խալդ աստծուն»։ Սաղավարտը վեհ ու գեղեցիկ է։ Այն պատկերում է սուրբ ծառերի մի շարք, որոնց կողերին կանգնած են աստվածներ՝ եղջյուրավոր սաղավարտներով, իսկ նրանց հետևում բանակ՝ ձիավորներ և մարտակառքեր։ Բերդի պահեստներից մեկում հայտնաբերվել են մակագրություններով բազմաթիվ բրոնզե ամաններ։ Պալատում հայտնաբերված իրերի մեջ կային բազմաթիվ դեկորացիաներ, որոնք բերված էին Ասորեստանից և Եգիպտոսից։ Ի թիվս այլ իրերի՝ հայտնաբերվել են զգալի քանակությամբ կավե տախտակներ՝ սեպագիր տեքստերով։ Սա թույլ է տալիս ենթադրել, որ ամրոցում պահվել է սեպագիր արխիվը։ Հավանաբար, երկրի հյուսիսային մասի վարչական կենտրոնը գտնվում էր Կարմիր բլուր բլրի վրա, մի ամրոց, որում ապրում էր նահանգապետը և տեղակայված էր զինվորական կայազորը։
Մեծաքանակ հնագիտական նյութերը բացահայտեցին այս կենտրոնի մեկ այլ նպատակ՝ քաղաքը ոչ միայն վարչական և ռազմական, այլև տնտեսական կենտրոն էր։ Ցորենի, գարու, կորեկի և մրգի մեծ պաշարներ պահվում էին հսկայական մառաններում, հատակին հատուկ կառուցված հսկայական անոթներում։ Նկուղներից մեկում հայտնաբերվել են անոթներ՝ ներսում հատուկ ծղոտե ֆիլտրերով, որոնք, ըստ երեւույթին, ծառայել են գարեջուր պատրաստելու համար։ Գինին պահվում էր առանձին մառանում։ Գինու համար կավե անոթները տպավորիչ են իրենց վիթխարի չափերով, որոնցից մի քանիսը ունեին մինչև 1500 լիտր տարողություն։ Պեղումների ընթացքում հայտնաբերվել են նաեւ գյուղատնտեսական գործիքներ, որոնց օգնությամբ արտադրվել են այս բոլոր ապրանքները։ Նկուղներում հայտնաբերվել են երկաթե մանգաղներ և մանգաղներ, կոպիտ ցորենի սրճաղացներ՝ կազմված երկու քարերից, որոնք փոխարինել են ջրաղացաքարերին, հսկա ցորենի շաղախներ և գյուղատնտեսական այլ գործիքներ։ Ակնհայտորեն, հսկայական առարկայական տարածքից բերդի նկուղներ