“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 36-cı kitab
ÖN SÖZ
Hacı Zeynalabdin Tağıyev haqqında sağlığında da, adının yasaq olunduğu və əsasən mənfi çalarla çəkildiyi sovet illərində də, yenidən müstəqillik qazandığımız dövrdə də çox yazılıb və çox deyilib. Yaşadığı zamanda “millət atası” adını qazanmış, şəksiz nüfuza və hörmətə malik, xeyriyyə işləri ilə Azərbaycandan çox uzaqlarda şöhrətlənmiş bu insanı tanımayan azərbaycanlını çətin ki tapmaq olar. Maraqlıdır ki, müqəddəs həcc ziyarətinə gedən minlərlə həmvətənimizin olmasına baxmayaraq, bu günün özündə də “Hacı” deyəndə əksəriyyətimiz məhz onu – Azərbaycanın böyük oğlu Hacı Zeynalabdin Tağıyevi xatırlayırıq.
H.Z.Tağıyev milli sahibkarlığın təməlini quranlardan biri, XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəlləri dövrünü təcəssüm etdirən parlaq, koloritli şəxsiyyətdir. Azərbaycanın o dövrkü tarixində elə bir mühüm hadisə olmayıb ki, H.Z.Tağıyev orada ya birbaşa, ya da dolayısı yolla iştirak etməsin. Diqqəti çəkən məqam budur ki, dövlət xadimi, məşhur siyasətçi və ya ziyalı olmayan bu insan XIX–XX əsrin əvvəlləri tarixinin təsvir olunduğu kitab və dərsliklərdə öz müasirlərindən daha çox xatırlanır.
H.Z.Tağıyevin populyarlığını çoxları anlamağa çalışıblar, çünki xalqın içindən çıxmış, zəhməti hesabına sərvət sahibi olmuş, lakin var-dövlətini bütə çevirməyərək həmvətənlərinin xoş güzəranına sərf etmiş, özü təhsil almasa da millətinin savadlanması üçün pul əsirgəməmiş bu insan, həqiqətən bir fenomendir. Həmin fenomen hələ uzun müddət marağa səbəb olacaq və araşdırılacaq. Ancaq yüz il əvvəl “Баку” qəzetində Hacıya verilən qiymət bu fenomenin qismən də olsa anlaşılmasına kömək edər: “Tağıyev bütün Qafqaz müsəlmanlarının fəxri idi. Onun adı hörmət və məhəbbətlə əhatə olunmuşdu. O, müsəlmanların məxfi hökmranı idi. Nədir sirri bu hökm və əzəmətin, bu böyük populyarlığın? Var-dövlətmi? Amma müsəlmanlar arasında ondan da qat-qat zəngin adamlar var və olublar. Lakin onlar deyil, məhz Tağıyev Qafqazda müsəlmanlar üçün mərkəz olmuşdur. Başqası yox, məhz o, könüllü olaraq onların başçısı qəbul olunub. Bəlkə intriqanlıq, biclik, gözə kül üfürmək istedadı, kütləni, onun ruhunu incəliklə duymaq bacarığı. Ola bilər ki, bu da olub. Lakin təkcə bununla cənab Tağıyevin özünə yaratdığı mövqeni qurmaq mümkün deyil. Şübhəsiz, onda nə isə elə bir şey var idi ki, xalq kütlələrinin rəğbətini oyadırdı, Tağıyevin adı və cazibədarlığı onları valeh edirdi. İntriqalar və bicliklə uzun müddət xalqı aldatmaq və onu öz təsiri altında saxlamaq olmaz. Bu adi bənna, savadsız tatar (azərbaycanlı – F.C.) xalqın içindən, onun lap aşağılarından çıxmış və zirvəyə ucalmışdır. H.Z.Tağıyev – nəhəng, parlaq, orijinal simadır. Böyük zəka, böyük enerji sahibidir”.1
Oxucuların diqqətinə təqdim edilən bu kitabda Hacı Zeynalabdin Tağıyevin müasirləri olmuş müxtəlif insanların – dövlət və ictimai xadimlərin, yazıçıların, müəllimlərin, həkimlərin, fəhlələrin onun haqqında yazıları və xatirələri toplanıb.
Hacı o qisim insanlardandır ki, onlar haqqında sağlıqlarında yazıblar. 1900-cü ildə Nəriman Nərimanov, daha sonra 1903-cü ildə bir anonim müəllif H.Z.Tağıyevin tərcümeyi-halını yazıb çap etdiriblər. 1904-1906-cı illərdə Bakıda çıxan “Himəm ər-rical” (“Kişilərin himməti”) adlı ikicildlik kitabda “millət atası”nın xeyriyyə işlərini əks etdirən sənədlər, məktublar, ona həsr edilmiş şeirlər toplanmışdır. Bu nəşrlərin həm o dövrdə, həm də indi böyük əhəmiyyəti var. Təkcə ona görə yox ki, onlar əsasında biz H.Z.Tağıyevin həyat və fəaliyyətini öyrənə bilirik. Əsasən ona görə ki, həmin əsərlərdə rast gəlinən faktlar Azərbaycan tarixinin Hacı Zeynalabdin Tağıyev səhifəsinin zənginliyini və parlaqlığını, xeyriyyəçinin fitri istedadını, bacarığını, vətənpərvərliyini, insansevərliyini əyani nümayiş etdirir. N.Nərimanov yazırdı ki, “…Hacı kimi dövlətli müsəlmanlardan mini qara torpağa gedibdir və gedəcəkdir, amma vətənə və millətə Hacı edən xidmətlərin mindən birini etməyiblər”. Deməli, müəlliflər H.Z.Tağıyevin tərcümeyi-halını yazmaqla onu başqalarına bir nümunə kimi göstərir və onları da millət üçün xeyirli işlər görməyə çağırırlar. İllər keçib, amma indiki zamanımızda da H.Z.Tağıyev yeganə nümunədir. Təsadüfi deyil ki, ölkə Prezidenti İlham Əliyev onu bu günün sahibkarlarına örnək kimi göstərir: “Hacı Zeynalabdin Tağıyev Azərbaycan xalqı üçün böyük işlər görmüşdür. Onun xatirəsi bizim üçün çox əzizdir. Mən şəxsən onun gördüyü işlərə çox yüksək qiymət verirəm. Onun kimi şəxsiyyətlər Azərbaycan xalqını o dövrdə lazımi səviyyədə təmsil etmişlər. Əlbəttə, o, zəngin adam idi, öz zəhməti hesabına böyük maliyyə imkanlarına da nail olmuşdu. Ancaq o imkanlardan xalqın güzəranının yaxşılaşdırılması üçün istifadə etdi… Onun xeyriyyəçilik missiyası Azərbaycan xalqının inkişafına xidmət edib… Mən müasir dövrün sahibkarları ilə dəfələrlə görüşürəm və onlara da dövlət tərəfindən dəstək verilir. Mən istəyirəm ki, sahibkarlıq inkişaf etsin, insanlar daha da zəngin olsunlar. Hər dəfə onlara tövsiyə edirəm ki, sosial məsuliyyət məsələlərinə də diqqət göstərsinlər. İmkanlı, varlı adam elə etməlidir ki, kimin imkanı yoxdursa ona əl uzatsın, ona kömək göstərsin. Bu, onun Allah qarşısında da, vicdan qarşısında da xidməti olacaqdır”.2
Azərbaycanın 1920-ci ildən başlayaraq bütün sovet dövrü ərzində millətin bir çox layiqli insanları kimi, Hacının da adı rəsmi ideologiyanın sərt qadağasına məruz qalmışdır. Sovet ideologiyası H.Z.Tağıyevin şərəfli adını unutdurmağa, ləkələməyə çalışdığı vaxtda bununla mübarizə aparan, həqiqəti bərpa etməyə çalışan yeganə insan Hacının qızı Sara xanım Tağıyeva-Sarayeva (1899-1991) idi. İosif Stalinin ölümündən sonra SSRİ-də cərəyan edən “mülayimləşmə” dövründə Sara xanım bəzi məşhur şəxslərdən, atası ilə ünsiyyətdə olmuş insanlardan H.Z.Tağıyevlə bağlı xatirələri toplamağa başladı. Uzun illər boyu H.Z.Tağıyevin adının rəsmi bəraəti uğrunda çalışan Sara xanım öz xatirələrində qeyd edirdi ki, onun mübarizəsi bir övladın atasının bəraət alması uğrunda deyil, H.Z.Tağıyev kimi böyük şəxsiyyətin ictimai fəaliyyətinin obyektiv işıqlandırılması uğrunda idi. Keçmiş Sovet İttifaqının arxivlərindən sənədlər, Hacının köməyi ilə təhsil alan insanlardan, ziyalılardan xatirələr toplayan Sara xanım buna görə hökumət orqanları tərəfindən təqiblərə məruz qalmış, gözünün nurunu itirmişdir. O, bu sənədlərlə partiya məmurlarının, alimlərin, ədiblərin qapılarına düşərək, həqiqətə nail olmağa və ədaləti bərpa etməyə çalışırdı. Təqiblər nəticəsində sənədlərin itməsindən qorxan Sara xanım onların bir neçə nüsxədə surətini çıxarmışdı. Həmin sənədlər və onların surətləri sonralar bir çox tədqiqatçılar tərəfindən istifadə olunmuşdur, lakin bu sahədə birincilik yazıçı Manaf Süleymanova məxsusdur. Məhz onun 1987-ci ildə çıxan “Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim” kitabında bu xatirələrin bir qismi ilk dəfə dövriyyəyə gətirilmiş və Azərbaycan oxucusunu Hacının tam fərqli, əsl obrazı ilə tanış etmişdir.
Sara xanımın topladığı və bu kitabda işıq üzü görən xatirələr Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində və S.Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində saxlanılır. Muzeydə qorunan həmin xatirələrin fotosurətləri Tarix Muzeyinin qocaman əməkdaşı, Sara xanımı şəxsən tanıyan Musa Nəsirov tərəfindən çəkilmişdir. Xatirələrin digər bir hissəsini Sara xanım görkəmli ziyalı Vəli Məmmədova vermiş, Vəli müəllimin vəfatından sonra isə həyat yoldaşı Xalidə xanım Əlizadə onları Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinə bağışlamışdır.
Kitab doqquz müstəqil bölmədən ibarətdir. Birinci və ikinci bölmədə 1900 və 1903-cü illərdə, yəni Hacının yaşadığı dövrdə yazılan iki bioqrafik oçerk təqdim olunub. Üçüncü bölmədə Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli xadimlərindən Nağı bəy Şeyxzamanlının 1957-ci ildə, mühacirətdə olarkən H.Z.Tağıyev haqqında yazdığı xatirələr verilib. Sonrakı bölmələrdə S.Tağıyeva-Sarayeva tərəfindən 1956-1957-ci illərdə yığılan xatirələr toplanıb. Sonuncu bölmədə Hacıya həsr olunmuş şeirlər yer alıb. Bölmələr quruluşlarına və mövzularına görə fərqlənsələr də, onları H.Z.Tağıyevlə ünsiyyətdə olan, onu görən və tanıyan müasirlərinin bu böyük insana ehtiram və sevgisi birləşdirir.
Kitaba