XATİRƏLƏRDƏ
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 24-cü kitab
Ön söz
Monumental operaların, ruhnəvaz operettaların, gözəl vokal, xor, kamera-instrumental əsərlərin, neçə-neçə qiymətli elmi məqalələrin və “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” kimi taleyüklü monoqrafiyanın yaradıcısı olan Üzeyir bəy Hacıbəylinin bədii, elmi irsi ilə bərabər şəxsiyyətinə qarşı olan maraq və diqqət heç vaxt səngiməyib, əksinə, ildən-ilə artmaqdadır.
Hələ sağlığında ümumxalq məhəbbəti qazanmış Üzeyir bəyin qeyri-adi zəkası, fitri istedadı, hazırcavablığı, yüksək təşkilat-çılıq bacarığı, mərhəməti, səxavəti və digər keyfiyyətləri onun müasirlərinin diqqətini cəlb edib, hafizələrdə, uzun illər yaşayıb. Məhz bu “hafizələrdə yaşananlar” zaman keçdikcə gözəl xatirələrə dönmüş, bəziləri yazıya alınmış, bəziləri isə şirin bir əfsanə kimi dildən-dilə, nəsildən-nəsilə keçərək yaşamaqdadır. Bu xatirələrdə Üzeyir bəyin obrazı daha yeni-yeni cizgilərlə zənginləşir, doğmalaşır, bəşəriləşir. Bu xatirələrin müəllifləri arasında Üzeyir Hacıbəylinin tələbəlik dostları da var, öz tələbələri də…, görkəmli alimlər, bəstəkarlar, yazıçılar da var, sadə əmək adamları da…
Üzeyir bəyin 63 illik həyatının böyük bir parçası: Qori müəllimlər seminariyasında təhsil aldığı illər, Şərqin ilk operası “Leyli və Məcnun”un ərsəyə gəldiyi dövr, Azərbaycanda möhtəşəm musiqi quruculuğu illərini əks etdirən faktlar, “Koroğlu” operasının triumfu, 1938-ci ildə Moskvada keçən Azərbaycan incəsənəti dekadasında milli musiqimizin tən-tənəli qələbəsi, II Dünya müharibəsi illərində yaşanan musiqi həyatımız, o böyük insanın ömrünün son günləri bu xatirələrdə öz geniş əksini tapıb.
Bəzi xatirələr müxtəlif illərdə, bir sıra qəzetlərdə, jurnallarda dərc olunub, kitablara daxil edilib. Xatirələrdən bəziləri isə əlyazma halında Ü.Hacıbəylinin ev muzeyinə təqdim edilsə də, bu günə kimi çap olunmayıb.
Maraqlıdır ki, xatirələrin müəllifləri arasında Ü.Hacıbəylinin dostları, müasirləri – yəni, onu yetkin bir zəka ilə müşahidə etmiş insanlarla yanaşı, özləri məktəbli ikən Üzeyir bəyi görmüş, uşaq gözləri ilə müşahidə etmiş, onu izləmiş və həmişəlik yaddaşlarında yaşatmışlar da vardır. Ən vacibi isə budur ki, kimliyindən asılı olmayaraq hər müəllif o böyük insan haqqında nə isə yeni bir faktı söyləyir, onun çoxşaxəli həyat və fəaliyyətini müxtəlif aspektlərdən, bucaqlardan işıqlandırır.
Bu gün dahi bəstəkarın irsini öyrənən, həyat və yaradıcılığını tədqiq edən hər kəs üçün bu xatirələr və deyimlərin də müstəsna əhəmiyyət kəsb etməsi şübhəsizdir.
Dahi insanların həyatını göy üzünün qaranlıqlarını parlaq işıq seliylə yarıb keçən meteora bənzətmək olar. Meteor keçir, uzaqlaşır, ancaq göy üzündə izi xeyli zaman yaşayır. Onu görənlər isə uzun illər gördüklərini heyrətlə, sevinclə, möcüzə kimi xatırlayır.
Bu xatirələrin müəllifləri də böyük Üzeyir bəyi görərək bəlkə də o vaxt həyatlarının ən gözəl çağlarını yaşamış insanlardır. İndi isə o gözəl anları bizimlə bölüşürlər. Məgər bu azdır?
Sərdar Fərəcov
Üzeyir Hacıbəylinin ev muzeyinin direktoru
Görkəmli şəxsiyyətlər onu belə xatırlayırdı…
CÖVDƏT HACIYEV
Bəstəkar, pedaqoq, Xalq artisti
Böyük müəllimim haqda xatirələrim
Üzeyir Hacıbəyovla ilk görüşüm 1926-cı ildə oldu. Vali-deynlərim mənə musiqi təhsili vermək və hər hansı bir musiqi alətində çalmağı öyrənməyimi istəyirdilər. Bu məqsədlə də anam məni Lermontov küçəsində yerləşən musiqi məktəbinə apardı; o illərdə bu məktəbdə həm də konservatoriya yerləşirdi. Məktəbə daxil olduqda biz direktorun kabinetini tapdıq və anam qapını döydü. Qapını Ü.Hacıbəyovun özü açdı, gülümsəyərək bizi içəriyə dəvət etdi.
O, anamın xahişini dinləyərək dedi:
– Çox yaxşı ki, Siz gəlmisiniz. Deməli, bu uşaq musiqiçi olmaq istəyir? Nə edək, bu çox böyük və gözəl arzudur. Hansı alətdə çalmaq istəyirsən? – deyə Üzeyir bəy mənə tərəf döndü. Özümü itirərək anama sarı döndüm. Üzeyir bəy bunu hiss edərək dedi:
– O, skripkada çalacaq. Mən də nə vaxtlarsa skripkada çalırdım, sonra musiqi yazmağa başladım və bəstəkar oldum. Sən də bəstəkar olacaqsan, bunun üçünsə çoxlu məşğul olmaq, əziyyət çəkmək lazımdır.
Ü.Hacıbəyovun çağırışı ilə kabinetə hündürboylu bir adam daxil oldu. Bu professor S.Bretanski idi.
– Semyon Leontyeviç, budur, gələcəyin bəstəkarı, ona hər bir şeyi öyrədin.
Beləliklə, mən musiqi məktəbinə qəbul olundum.
Üzeyir bəylə ikinci görüşüm Rabfakın skripka sinfini bitirdikdən sonra oldu. Mən Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının nəzəriyyə-bəstəkarlıq fakültəsinin I kursuna daxil oldum.
30-cu illərin əvvəllərində Ü.Hacıbəyov L.Rudolfu konservatoriyanın nəzəriyyə-bəstəkarlıq şöbəsinə professor kimi dəvət etdi.
Üzeyir bəy biləndə ki, skripkada və fortepianoda improvizələr edir, musiqi bəstələyirəm, 1934-cü ildə məni L.Rudolfun sinfinə keçirtdi. Konservatoriyanın dərs tədris hissəsində bildirdilər ki, “Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları” dərsini keçməliyəm və bu fənni Ü.Hacıbəyovun özü tədris edəcək. Bu xəbərdən çox sevindim və həyəcanlandım. Birinci dəfə bu dərsə gələrkən Üzeyir bəy nəzəriyyə-bəstəkarlıq fakültəsinə keçməyim münasibətilə məni təbrik etdi və dedi:
– Sizin, yaradıcı nəslin qarşısında çox böyük və çətin vəzifələr durur. Siz dünya musiqi mədəniyyəti nailiyyətlərini öz əsərlərinizdə əks etdirməli və onu doğma musiqimizlə uzlaşdırmalısınız. Baxın, Motsartın, Bethovenin, Çaykovskinin, Rimski-Korsakovun yaradıcılığını öyrənin. Budur, mən, “Koroğlu” operası üzərində işləyirəm və qarşımda bir çox mürəkkəb musiqi problemlərini həll etmək məsələsi durur. Sən bacar Rudolfdan polifoniyanın, harmoniyanın əsaslarını öyrənəsən, mənsə, bu sinifdə Azərbaycan xalq musiqisinin lad və strukturlarının formalarını öyrədəcəyəm. Çox istərdim ki, sən əsl milli bəstəkar olaraq, həm də dünya musiqi mədəniyyətini bütün texnologiyası, formaları və janrları ilə mənimsəyəsən.
Ü.Hacıbəyovun dərsləri çox maraqlı və cəlbedici idi. Müəllim kimi o, çox istedadlı idi. Üzeyir bəy elə edirdi ki, tələbə bir növ onun elmi axtarışlarının yaradıcısına çevrilsin. O, tələbənin səhvlərini çox ustalıqla, onun üzünə vurmadan, qürurunu tapdalamadan düzəldirdi.
Ü.Hacıbəyovun sinfində dörd il oxumuşam, mən ilk dəfə və həmişəlik olaraq muğamlarımızın bədii və struktur-forma əmələgətirici əsasını öz beynimə, məhz burada həkk etmişəm. Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin dərin fəlsəfi mənalarla zəngin olan bədii obrazlarının, eləcə də epos və dastanlarımızın mükəmməl məzmun və strukturunun muğam səslərində necə təcəssüm tapmalarının şahidi olmuşam.
1936-cı ildə Moskva Konservatoriyasına daxil olana qədər mən əsas musiqi dərslərini Ü.Hacıbəyovun və L.Rudolfun sinfində keçmişdim. Bu vaxta qədər artıq fortepiano üçün bir neçə əsərin, simfonik musiqinin müəllifi idim.
Üçüncü görüş. 1935-36-cı illərdə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında professor Rudolfun sinfində oxuyan tələbələrin əsərlərindən ibarət konsert oldu. Mən fortepiano üçün “Fantaziya”mı ifa etdim. Ü.Hacıbəyov da bu konsertdə idi. Konsertdən sonra o, mənə yaxınlaşaraq dedi:
– “Fantaziya”n