Atəşkəs və sürgün xatirələri. Ахмед-бек Агаев

ının başlanğıcı XIX yüzilin əvvəllərinə qədər gedib çıxa bilir. Ənənəvi Osmanlılıq siyasətindən imtina edilmiş və Qərbləşmə dövrünə qapı açılmışdır. İmperatorluğun bu yüz ildə qarşılaşdığı problemlərin əsl qaynağı siyasi olduğu kimi, onun həlli müddəti də təməldə siyasi özəllik daşıyırdı. Gerçək bir Qərb gücünün yedəyində vurnuxmaq və bir-birinin ardınca gələn xarici savaşlar bunun bir başqa görüntüsüdür. Qərb dövlətlərinin müdaxilələri nəticəsində daxili problemlər də böyümüşdür. Mora və Girit qiyamlarının ardından Yunanıstanın müstəqilliyini qazanması Osmanlının bütün bir əsr boyunca qarşılaşacağı və həll etməkdə böyük çətinliklər çəkəcəyi problemlərin ilk nümunəsidir. Üstəlik, dövlətin qeyri-müsəlman təbəqəsi millətçi meyllərə yuvarlanırdı. Yunan müstəqilliyi digər millətlər üçün də bir modelə çevrilmişdir. “Xoşniyyətli” çalışmalar nəticəsində qəbul edilən Tanzimat fərmanı1 da problemə çarə ola bilməyəcəkdi. Qərb dövlətlərinin Balkanlardakı təxribat yönlü müdaxilələrinin ardı-arası kəsilmir. Problemin kökündə isə aşırı Qərb meyllərinin yayılması dayanırdı. Problem Qərbçilik problemidir, amma Osmanlı bu çətin durumdan xilas olmaq bir yana, Qərb tarazlığı içində rol alıb da Qərbli güclər arasındakı ziddiyyətlərdən yararlanaraq varlığını qoruyub saxlamağa çalışır. Beləcə getdikcə böyüyən problemlərlə Osmanlı dövləti, Qərb üçün Şərq probleminin ən vacib məsələsi halına gəlir. Yunanıstan və Misirdə başlayıb bütün Balkanlara yayılan üsyan, qiyam və müharibələr XX əsrin əvvəllərinə qədər sürmüşdür. Ard-arda gələn Balkan müharibələri və I Dünya Savaşı, Osmanlının – Çanaqqala kimi hərbi əhəmiyyətli bir bölgəyə sahib olmasına baxmayaraq – Qərb gücləri qarşısında siyasi məhkumiyyətilə nəticələndi. İmperatorluq, bir əsrə qədər davam edən müharibələrdə bütün enerjisini bitirərək, nəhayət I Dünya Müharibəsinin sonunda, özüylə birlikdə iki imperatorluğun (Avstriya-Macarıstan və Çar Rusiyasının) da sonunu gətirdi. Yeni dövrdə Osmanlının çöküşü və yoxluğu dünya tarixinin yenidən formalaşması baxımından son dərəcə əhəmiyyətli nəticələr doğurmağa başladı. Ancaq proseslərin tamamilə Qərb dünyasının xeyrinə reallaşdığını düşünmək sadəlövhlük olardı. Osmanlının tarix səhnəsindən silinməsi müharibə edən heç bir tərəfə üstünlük qazandıra bilmədi. I Dünya Müharibəsinin qurtarması Qərbin içindəki ziddiyyətlərin sona çatmasını təmin edə bilmədiyi kimi, qısa müddət sonra yeni bir siyasi mənzərəni ortaya qoydu.

      Beləliklə, Birinci Böyük Savaşdan müzəffər, amma dağınıq olaraq çıxan İngiltərə dünya hegemonluğunu davam etdirməkdə böyük çətinliklərlə qarşılaşacaq, gedərək yerini ABŞ-a buraxmaq məcburiyyətində qalacaqdır.

      I Dünya Müharibəsinin Osmanlı Dövlətinin məğlubiyyətilə sona çatması yalnız Türkiyə üçün deyil, Qərb dünyası üçün də irəlidə yeni siyasi proseslərə yol açdı. Türkiyənin maraqları yönündən baxdığımızda, Mondros atəşkəsinin olduqca ağır şərtləri, İttihadçı (Birlikçi) dövlət idarələrinin təsirsiz hala gətirilməsi və İstanbulun işğalı, mərkəzin siyasi iradəsini sanki iflic olma nöqtəsinə gətirmişdir. Bu gedişat, İstanbuldan müstəqil yeni bir siyasi mərkəz yaratmaq kimi cəhdləri çətinləşdirmiş, çox keçmədən Anadoluda milli mübarizə hərəkatına təkan vermişdir. Həmin illərdə dünyanın bir çox yerində Qərb hegemonluğunu təhdid edəcək proseslər də alovlanırdı. Bolşeviklərin liderliyi və təhrikiylə Qafqaz, Orta Asiya, Çin, Hindistan və islam dünyasında ingilislərin əleyhinə milli hərəkatlar genişlənirdi. Bolşevik anti-imperialist təbliğatı və self-determinasyon qanunu2 İngiltərənin dünya hegemonluğunu təhdid edəcək və daraldacaq səviyyəyə çatdırmışdır. İngiltərə bir tərəfdən daxildəki müxalifətin ağır təzyiqlərinə müqavimət göstərməyə çalışırkən, digər tərəfdən müstəmləkələrinə nəzarət etməkdə müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşırdı. Üstəlik, ABŞ prezidenti Vilsonun açıqladığı beynəlxalq self-determinasyon hüququnun təməl prinsipləri səbəbindən bir də burnunun dibində ortaya çıxan İrlandiya problemi ilə çarpışmaq məcburiyyətində qalmışdır.

      Müharibədən sonrakı gedişatın İngiltərəni çətin vəziyyətdə buraxması qarşılığında, Türkiyəyə Qərb gücləri tərəfindən nəzarət edilməsi üzücü bir hal idi. Böyük müharibə, Qərb dövlətlərinin öz aralarındakı heç bir təməl məsələləri həll edə bilməmişdi. Bu səbəbdən İngiltərənin himayə və dəstəyilə reallaşan yunan işğalından sonra İstanbulun müttəfiq güclər tərəfindən yenidən işğalı gündəmə gətirilmişdi. Siyasi mərkəzlər, ordu və dövlət qurumları böyük ölçüdə təsirsiz hala gətirilsə də, Türkiyə Qərb gücləri üçün hələ də sonu məchul bir problem olaraq qalmaqda idi. Bu səbəbdən də müharibədən sonra Türkiyə Almaniya və digər müttəfiqlərindən fərqli olaraq daha ağır sanksiyalarla üzləşməli oldu və ardından gələn Malta sürgünü, bütün bu hadisələrin başlanğıcında yer alan və daha sonra izləniləcək diplomatiyanın istiqamətini müəyyənləşdirən əsas hadisələrdir. Qısa müddət sonra Anadoluda başlayacaq milli mücadiləni və Türkiyənin yeni siyasi ideoloji mübarizəsini bu şərtlər içində şərh etmək doğru olardı.

      Atəşkəs və Malta sürgünü haqqında ilk deyilə biləcək söz, ingilislər tərəfindən, böyük hissəsi almanyönlü kadrlardan ibarət olan İttihadçıların təmizlənməsinin təmin edilməsi idi. İngilislər, əsas məqsədlərini bəzi bəhanələrin arxasında gizləyərək sözügedən şəxsləri iki ildən çox bir müddət ərzində nəzarət altında saxlamağa, bu müddətdə Türkiyədəki prosesləri öz idarələri altında tutmağa ümid edirdilər. Məqsədlərində qismən başarılı olduqları deyilə də bilər. İttihadçı kadrların zərərsizləşdirilməsinə qarşılıq olaraq Müttəfiq ingilispərəst kadrlar sərbəst fəaliyyət göstərirdilər. Sözgəlişi, Maltada İttihadçılar dustaq həyatlarının günlərini sayarkən, illərcə xaricdə sürgündə olan Səbahəddin bəy kimi ingilispərəstlər yurda dönərək sərbəst fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Başqa sözlə, ingilis dünya hegemonluğuna qarşı dirəniş göstərənlər təzyiq və ya nəzarət altında tutularkən, Osmanlının siyasi varlığına son verə biləcək uyğun bir ortam hazırlanırdı. Sonrakı bütün proseslər – Anadolu milli hərəkatı da daxil olmaqla – imperatorluğun addım-addım çöküşünə yönəlmiş tarixi hadisələr idi.

      Ağaoğlunun Atəşkəs dövrü ilə sürgün həyatına dair müşahidələri və şahidliyi bu qaranlıq dövrə işıq tutacaq gücdədir. Sürgün dövründə tutduğu gündəlik bir neçə baxımdan əhəmiyyətlidir: Əvvəlcə atəşkəs illərində hökumətə sorumlu və qərbpərəst kadrların Müttəfiq dövlətlərilə qurduqları əlaqələr, məsuliyyətsiz və təslimçi mövqeləri, İstanbulun boğucu mühiti, Bəyaziddə reallaşdırılan edamlar, xalqın yaşadığı ağır şərtlər və düşdüyü ümidsizlik, bəzi zümrələrin bu mənfi şərtləri öz mənfəətlərinə çevirmə cəhdləri, qeyri-müsəlmanların yaratdıqları problemlər, İttihadçı ovu, Bəkirağa bölüyündə dustaqlıqda keçən aylar; qısacası, Ağaoğlunun həmin dövrün İstanbulunda şəxsən şahid olduğu hadisələr gözümüzün qarşısında canlanmaqdadır. (Ağaoğlu başda padşah olmaq üzrə Damad Fərid, Əli Kamal kimi hökumətin üst qatındakı məsul şəxsləri açıqca “xəyanət” və “alçaqlıq”da ittiham edirdi.) İkincisi, xatirələr Limni və Malta sürgününün fərqli tərəflərini işıqlandıracaq mahiyyətdədir. Sürgün şərtləri, dustaqların mənəvi durumları, yaşadıqları fikir böhranı və düşüncə dəyişiklikləri haqqında çox əhəmiyyətli müşahidələr diqqətçəkicidir. Maraqlı olan, bu sürgündən sonra heç bir İttihadçının köhnə öhdəliklərini xatırlamaq belə istəməməsidir. Müqavimətləri qırılmışdır. Sürgündən sonra yurda dönərək imperiyaya qarşı yeni siyasi təşkilatlarda iştirak edəcək olanları isə tam fərqli bir mühit və yeni şərtlər gözləyirdi. Üçüncüsü, xatirələr və işğal dövrü ilə günümüzdəki Türkiyənin şərtləri arasında bəzi istiqamətlərdə paralellər, oxşar tərəflər qurmamız üçün əhəmiyyətli məlumatlar ehtiva etməkdədir. Dördüncüsü və ən önəmlisi, Ağaoğlu, Qərbin ikiüzlülüyü və Qərb probleminin Türkiyə üçün necə fəlakətli nəticələr doğura biləcəyi mövzusunda kritik ipucları verə bilirdi. Bu baxımdan gündəlik yaddaşlarımızı nəinki təzələyir, həm də bizə tarixi doğru-dürüst mənimsəməyə yardımçı olur.

      Əhməd Ağaoğlunun sürgün illəri və yaşantıları ilə Türkiyənin ö dövrdəki durumu arasında bir əlaqə vardır. Ağaoğlu, Mondros Atəşkəs